فیلم "آواز بی‌سرزمین" با موضوعی باورنکردنی برای جهانیان
۱۳۹۴ اردیبهشت ۲۵, جمعه
شخصیت اصلی "آواز بی سرزمین" سارا نجفی، خواهر کارگردان است. نوازنده و آهنگساز جوانی که برای گرفتن مجوز و سالن از اداره‌ای به اداره‌ی دیگر می‌رود، با افراد مختلفی مذاکره می‌کند و برای رسیدن به مقصود، دست به ترفندهای گوناگون، از جمله دعوت یک گروه فرانسوی برای هم‌نوازی و هم‌خوانی می‌زند.
فیلم در ده دقیقه نخست ارتباط حسی عمیقی با تماشاگر برقرار می‌کند. کارگردان نشان می‌دهد که قادر است با مونتاژی ساده و بدون افکت، درون‌مایه فیلم را با ظرافت و رندی به تماشاچی منتقل کند، طوری که کشمکش آهنگساز جوان با مسوولان بوروکراسی بی در و پیکر جمهوری اسلامی به "مشکل" شخصی تماشاگر تبدیل می‌شود.
در این راستا جدیت "قهرمان داستان" برای رسیدن به هدفش نقشی کلیدی ایفا می‌کند، جدیتی که تمام مدت با لبخند و حتی در برخی موارد با شوخ‌طبعی او همراه است. ترکیب این دو صفت با چهره‌ی "معصوم" سارا نجفی و رفتار "عادی" او به‌دور از هر گونه ژست روشنفکرمابانه از این آهنگساز جوان شخصیتی سمپاتیک می‌سازد که تماشاگر برایش از ته دل آرزوی موفقیت می‌کند.
واکنش تماشاگران برلین
کف‌زدن‌طولانی و اظهارنظرهای مثبت تماشاگران در پایان نخستین اکران فیلم در برلین را می‌توان به حساب رضایت آنها گذاشت. آیت نجفی می‌گوید که پس از هر اکران با تماشاگران جلسه‌های طولانی پرسش و پاسخ مشابهی داشته که، به گفته او، بیانگر توجه و و علاقه تماشاگران به فیلم بوده است.
کارگردان ایرانی صادقانه می‌افزاید: «من تا کنون در بیش از ده کشور فیلم را ارائه کرده‌ام. در هر کشوری، شاید بتوان گفت، در هر شهری تماشاگران واکنش متفاوتی داشتند. البته کمتر شهری بوده که در آن تماشاگر ایرانی یا ایرانی‌تبار نبوده باشد. آنها همگی واکنش یکسانی نداشته‌اند. من با تماشاگر ایرانی برخورد داشتم که فیلم را بسیار دوست داشته، همچنین تماشاگر ایرانی دیگری که از کار متنفر بوده. البته با تماشاگران زیادی هم در میان این دو نقطه برخورد کردم».
نجفی معتقد است که تقسیم‌بندی مخاطب به ایرانی و غیرایرانی کار درستی نیست، زیرا «سینما، همچون موسیقی، زبانی جهانی است و تماشاگر ایرانی بخشی از جامعه‌ی جهانی سینماست. هر چند وقتی پای احساسات، طنز و ریتم به میان می‌آید، تجربیات شخصی، اجتماعی و فرهنگی ما در دریافت آنها نقش عمده‌ای بازی می‌کنند».
پیش از انقلاب، پس از انقلاب
پس از نمایش فیلم در برلین تماشاگران با یکدیگر به تبادل‌نظر می‌پردازند. یک جوان آلمانی با هیجان سرگرم گفت‌وگو دو مرد ایرانی‌تبار است. یکی از ایرانی‌ها معتقد است که پروین نمازی در این فیلم «با صدای گیرا و حزن انگیز خود غم نهفته در گلوی خوانندگان زن ایرانی را به تماشاگر منتقل می‌کند».
تماشاگر آلمانی ضمن تایید نظر هم‌صحبت خود، می‌گوید: «زبانم بند آمده، مگر می‌شود یکی از بدیهی ترین نیازهای بشری (یعنی آواز خواندن) را ممنوع کرد؟»
مخاطب ایرانی او توضیحاتی در باره وضعیت زنان ایرانی پیش و پس از انقلاب می‌دهد و آنچه را که دقایقی پیش "آواز بی سرزمین" بر پرده سینما نمایش داده تکرار می‌کند. نجفی در مستند خود سری هم به پیش از انقلاب زده و حتی با خواهرش و پروین نمازی به خیابان لاله‌زار تهران رفته و نخستین محل کنسرت قمرالملوک وزیری را که اکنون به انبار مخروبه‌ای تبدیل شده به تماشاچی نشان می‌دهد.
در این راستا سکانس کوتاهی هم از فیلم "فردا روشن است"، که در سال ۱۳۳۹ توسط ساخته سردار ساگر ساخته شد، می‌بینیم. در این سکانس دلکش در یک بار، از عشق و مستی می‌خواند.
فیلمی برای خارج؟
اینکه تهیه‌کنندگان فیلم، آلمانی و فرانسوی هستند و موضوع فیلم و پرداخت آن هم با خط قرمزهای حکومت ایران برای سینما هم‌خوانی ندارد، این پرسش را در ذهن برمی‌انگیزد که آیا "آواز بی سرزمین" برای مخاطبانی خارج از ایران ساخته شده؟
کارگردان فیلم تاکید می‌کند که هنگام ساختن فیلم به فکر مخاطب نبوده ولی مطمئن بوده که فیلم در حال حاضر در ایران امکان اکران نخواهد داشت. او می‌گوید: «نخواستم خودم را با قوانین حاکم بر نمایش فیلم در ایران مشغول کنم.»
البته نجفی هم مثل دیگر دوستداران فیلم در ایران می‌داند که حتی در دهات دورافتاده این کشور هم می‌توان کپی فیلم‌های ممنوع را با قیمت نازل خرید یا حتی مجانی از طریق اینترنت تماشا کرد.
"معضلی" به نام خواننده زن
ملاقات‌های سارا نجفی با مسئولان فرهنگی در تهران این شبهه را ایجاد می کند که گویی بخشی از مسئولان با پخش صدای خوانندگان زن در ملا عام مخالف نیستند، یا لااقل هنگام صحبت با آهنگساز جوان چنین وانمود می‌کنند که مخالف نیستند.
این شبهه را علی جنتی، وزیر ارشاد هم به‌وجود آورد و حتی گفته شد که در یکی از نشست‌هایی که او هم شرکت داشته، زن خواننده‌ای تک‌خوانی کرده است. اما موج انتقاد افرادی که معتقدند،صدای زن، مرد‌ها را از "حالت عادی" خارج می‌کند به حدی بود که امروز حتی محدودیت برای زنان دست‌اندرکار موسیقی بیشتر از گذشته شده است.
آیت نجفی می‌گوید که او هم این دوگانگی را در بین مسئولان حکومتی دریافته اما «متاسفانه آن عده‌ای که به آزادی‌های بیشتر معتقدند، یا شهامت درافتادن با بدنه‌ی قدرت را ندارند یا زورشان بسیار کم است. در هر صورت ما نمی‌دانیم که در پس پرده‌ی قدرت در ایران چه می‌گذرد».
"آواز بی سرزمین" تا کنون در بیش از ۲۰ جشنواره در کشورهای گوناگون شرکت داشته و ۷ جایزه دریافت کرده است. در سال جاری نیز علاوه بر شرکت در یک بخش جانبی جشنواره جهانی کن، برای حضور در چند جشنواره دعوت شده است.