حقوق‌بشر در جشنواره فیلم برلین • گفت‌وگویی با آیت نجفی، سینماگر ایرانی
۱۳۹۰ بهمن ۲۶, چهارشنبه
در بخش فیلم‌های حقوق‌بشری، سازمان عفو‌بین‌الملل به برجسته‌ترین فیلم جایزه‌ای اعطا خواهد کرد. سازمان عفو بین‌الملل ۱۹ فیلم را از بخش‌های مختلف برلیناله برگزیده است که همگی به وضعیت حقوق‌بشر در کشورهای مختلف اختصاص دارند.
بشنوید: گفت‌وگو با آیت نجفی درباره حضور کمرنگ ایران و فیلم‌های حقوق‌بشری در برلیناله
نجفی همچنین ویدئویی برای برلیناله امسال تهیه کرده که در آن سینماگران برجسته‌ی ایرانی با پیام‌هایی کوتاه حضور دارند. همگان می‌توانند این ویـدئو را در سایت اصلی جشنواره فیلم برلین مشاهده کنند. در این گفت‌وگو نجفی همچنین درباره حضور کمرنگ سینمای ایران در برلیناله امسال و فعالیت‌های هنری خود سخن می‌گوید.
سئوال نخست من در رابطه با این ویدئویی‌ست که شما در صفحه‌ی اول برلیناله منتشر کرده‌اید و در رابطه با سینمای ایران است. ممکن است کمی در رابطه با این ویدئو و اطلاعاتی که در این ویدئو داده می‌شود، به شنوندگان ما توضیح دهید؟
ببینید، سال گذشته فستیوال برلین یک برنامه خیلی مفصلی برای سینمای ایران و به‌خصوص شخص آقای جعفر پناهی برگزار کرد و امسال بعد از گذشت یک سال متأسفانه مشکلات نه تنها کمتر نشده که بیشتر هم شده. یعنی فیلم‌سازان خیلی دیگری متأسفانه در این مدت دچار مشکل شده‌اند و اساساً تعطیلی خانه سینما که می‌تواند ضربه‌ی خیلی بزرگی برای سینمای ایران باشد.
طبیعتاً فستیوال برلین نمی‌خواست مثل پارسال دوباره یک برنامه مفصل بگذارد؛ چون نمی‌شود که هر سال برنامه گذاشت. با من مشورت کردند و من این ایده را داشتم که یک Trailer بسازیم و صرفاً بتوانیم اطلاعات مختصری به تماشاگر بدهیم. منتهی ایده‌ی من این بود که بیآییم ببینیم اصلاً مشکل سینمای ایران الان چیست.
مشکل سینمای ایران به نظر من این است که دولت فعلی ایران نمی‌خواهد سینما را به‌عنوان یک امر مستقل بپذیرد. می‌خواهد چیزی باشد که زیر نفوذ خودش باشد. بنابراین می‌آید تمام فیلم‌سازانی را که برخلاف جریان آب شنا می‌کنند تحت فشار قرار می‌دهد. به دلایل مختلف. و بعد خانه‌ی سینما که اساساً می‌تواند جایی باشد که سینماگران استقلال و حضور مدنی خودشان را در جامعه حفظ کنند، می‌آید آن را می‌بندد.
من طبیعتاً آمدم از حضور مدنی فیلم‌سازان در چند سال گذشته به‌خصوص در انتخابات، به‌خصوص موضع‌گیری مستندسازها در برابر فشارهایی که به همکاران‌شان آمده بود، از این‌ها تکه‌هایی را انتخاب کردم و البته ایده‌ای که داشتم این بود که صحنه‌هایی هم از سینمای مستقل و هنری ایران انتخاب کنم و نه فقط از دوران پس از انقلاب، بلکه از سالهای ۴۰ که اصلاً سینمای هنری ایران به طور جدی شروع می‌شود و حتی حضور بین‌المللی‌اش هم کم کم شروع می‌شود، تکه‌هایی را انتخاب کنم و این تأثیر را هم بگذارم. منتهی به خاطر مسئله‌ی کپی‌رایت و زمان خیلی کمی که داشتیم، مجبور شدیم آن تکه را کنار بگذاریم و فقط به این بیانیه‌هایی که دوستان هنرمند در ایران داده‌اند بسنده کنیم.
می‌توانید اسم سینماگرانی را که در این ویدئو حضور داشتند نام ببرید؛ چون اگر اشتباه نکنم آقای فرهادی بود و سینماگرانی همچون خانم بنی‌اعتماد، خانم منیژه حکمت هم بودند و ...
آقای رئیسیان.
یا آقای پناهی که در آغاز ویدئو است. منظورم قسمت‌هایی از صحنه‌ای است که او در خانه است. انتخاب یا گزینش این افراد روی چه معیاری بوده؟
معیار حرفهایی بود که زده بودند. در واقع یک فیلم بسیار زیبایی یکسری از هنرمندان منتشر کردند در انتخابات گذشته ریاست جمهوری که یک جوری مردم را تشویق به حضور در انتخابات کنند به‌عنوان یک امر مدنی و در آن ویدئو خیلی تلاش کردند بر لزوم مشارکت به‌عنوان یک امر مدنی تأکید کنند.
من طبیعتاً آمدم حرفهایی را برداشتم که کلی‌بوده. یعنی مخصوص آن دوره‌ی خاص نیست و برای کاندیدای خاصی هم نیست. و خیلی هم سخت بود. برای این که تمام دوستانی که در آن فیلم بودند، حرفهای بسیار قشنگی زده بودند. منتهی من نمی‌خواستم حالا بعد از سه سال این شبهه به وجود آید که من دارم برای کاندیدای خاصی تبلیغ می‌کنم، برای این که الان دیگر ربطی ندارد به آن داستان. و این که اصلاً امر انتخابات را در آن کمرنگ کنم، به‌خصوص که انتخابات مجلس نزدیک است و اصلاً نمی‌خواستم هیچ ربطی بدان داشته باشد.
پس صرفاً أمدم حرفهایی را انتخاب کردم که دارد تأکید می‌کند بر این که جایگاه هنرمند الان جایگاه پایینی در جامعه است و هیچوقت به این پایینی نبوده که متأسفانه درست هم هست. البته این حرفها سه سال پیش زده شده و در سه سال گذشته این جایگاه پایین‌تر هم آمده. بی‌احترامی، بی‌حرمتی به شأن هنرمند مهم‌ترین اتفاقی‌ست که دارد در کشور ما می‌افتد والبته بر حرفهایی که بر جایگاه سینما، نه فقط به‌عنوان یک هنر یا صنعت، بلکه به‌عنوان یک امر مدنی تأکید می‌کند. طبیعتاً من آمدم این حرفها را انتخاب کردم. آقای مهرجویی هست، خانم حکمت هست و خیلی‌های دیگر.
یک سئوال در رابطه با حضور شما در جشنواره‌ی برلیناله‌‌ی امسال. آن طور که من اطلاع دارم، شما به‌عنوان عضو هیئت داوران در بخش فیلم‌های "متفاوت" (Queer) حضور دارید و از طرف سازمان عفو بین‌الملل حمایت می‌شوید. ممکن است در رابطه با وظیفه‌تان و فیلم‌هایی که در این قسمت ارائه می‌شود کمی صحبت کنید؟
ببینید، در واقع حقوق بشر و سینما دو چیز جانشدنی از همدیگر هستند. سازمان عفو بین‌الملل هر سال، اگر اشتباه نکنم فکر می‌کنم سال هشتم‌اش است ، یک جایزه در نظر می‌گیرد برای بهترین فیلمی که به موضوع حقوق‌بشر به گونه‌ای اشاره کرده است. نحوه‌ی انتخاب فیلم‌ها این طوری است که از تمامی بخش‌های اصلی فستیوال برلین یعنی بخش مسابقه، بخش فورم، پانوراما و یا بخش کودکان و نوجوانان، خودشان می‌آیند یکسری از فیلم‌ها را کاندید می‌کنند. یعنی این فیلم‌ها به مسئله‌ی حقوق بشر پرداخته‌اند و عفو بین‌الملل از میان آنها یک لیست فیلم انتخاب می‌کند.
ما ۱۹ تا فیلم داریم که بیشترشان از بخش مسابقه و پانوراما هستند، از بخش کودکان و نوجوانان هم دو سه تا داریم. در واقع خیلی جالب است. برای این‌که مثلاً همین الان فیلمی را دیدم که داستانش در کشور فیلیپین می‌گذشت و الان دارم میروم فیلمی را ببینم که اتفاقاتش در آمریکای لاتین می‌گذرد. یعنی مرتب شما دارید بین فرهنگ‌های مختلف سفر می‌کنید و این اتفاق کلاً در فیلم فستیوال‌ها می‌افتاد، ولی چون مسئله‌ی حقوق‌بشر در آن مطرح است، کم کم آدم احساس می‌کند که چه قدر حقوق بشر معنای وسیعی دارد و به همان قدر که نقض حقوق بشر خطرناک است، سوء استفاده از حقوق بشر چه قدر می‌تواند خطرناک باشد.
در بخش اصلی رقابت‌ها چه فیلمی جزو فیلم‌های حقوق بشری به‌حساب می‌آید؟ آیا این فیلمی که از فیلیپین بود یعنی Catured (گروگانگیری در جنگل‌های فیلیپین توسط گروه اسلام‌گرای ابوسیاف) هم جزو فیلم‌های حقوق بشری حساب می‌شود؟
بله، این فیلم جزو کاندیداهای ما هست. بزودی این فیلم را می‌بینم، هنوز ندیدم. فیلم «باربارا» که محصول خود سینمای آلمان است. فیلم "تنها باد" Csak a Szel که محصول مجارستان است. من فیلم را هنوز ندیده‌ام، ولی کارگردانش را می‌شناسم و به نظر من یکی از مستعدترین فیلم‌سازان جوان اروپاست و فیلم «شورشی» که فکر می‌کنم از آفریقای جنوبی باشد. این چهار فیلم هست. یک فیلم دیگرهم در مسابقات اصلی هست که الان یادم نیست. ما پنج‌تا فیلم در بخش رقابت‌ها (Wettbewerb) در انتخاب‌مان داریم.
آیا فیلم‌هایی از "بهار عرب" هم جزو این بخش حقوق‌بشر یا جزو لیستی که سازمان عفو بین‌الملل برای فیلم‌های شاخص خودش در نظر گرفته، هست، مثلاً فیلمی در مورد یمن یا مراکش و تونس؟
فیلمی از یمن در فستیوال هست به اسم «انقلابی مردد» محصول کشور یمن، البته کارگردانش انگلیسی‌ست که در یمن ساخته. این فیلم در بخش ما بود و اجازه دهید چون در لیست کاندیداهای ماست راجع به آن صحبت نکنم. ولی می‌دانیم که کلاً فستیوال بخشی را به "بهار عرب" اختصاص داده. البته من با اصطلاح "بهار عرب" مشکل دارم. برای این که فکر می‌کنم اتفاقی که در جهان عرب و در شمال آفریقا افتاد، فصل نبود و امیدواریم ادامه پیدا کند. طبیعتاً من ترجیح می‌دهم به آن بگویم "خیزش مردم عرب".
آیا اصلاً فرصت می‌کنید فیلم‌های دیگری را در جشنواره ببینید؟
راستش من و فستیوال برلین در این پنج شش سال گذشته با همدیگر تعهدی بسته‌ایم و ماراتونی گذاشتیم که من روزی شش یا هفت تا فیلم ببینم. طبیعتاً تلاش می‌کنم که امسال فیلم‌های بخش مسابقه‌ی اصلی را حتماً ببینم. به خاطر برنامه‌ای که این‌ها از بخش پانوراما و فورم به ما داده‌اند، متأسفانه به فیلم‌های دیگر نمی‌رسم. یکسری فیلم هست که گذاشتم برای روز آخر که مرور می‌کنند که بتوانم در بروم و ببینم. ولی آره، واقعاً می‌گویم تا امروز کمتر از شش یا هفت تا فیلم دیده‌ام.
کمی صحبت کنید در رابطه با کاری که احیاناً خودتان انجام می‌دهید، آیا مشغول ساختن فیلمی هستید؟
بله، من مشغول هستم. منتهی اجازه بدهید راجع به آن صحبت نکنم. برای این که پروژه‌های من مثل فیلم قبلی‌ام خیلی حالت کشف و شهودی دارد و طبیعتاً خودم هنوز نمی‌دانم فیلم چه شکلی می‌شود. همین قدر بگویم که سه سال است دارم روی آن کار می‌کنم و خیلی امیدوارم که سال بعد راجع به آن با همدیگر صحبت کنیم.
آیا شما هم در واقع برداشت‌تان مثل من است که امسال به دلایل مختلفی ظاهراً ایران حضورش در برلیناله کمرنگ است. دلایلش چه می‌تواند باشد؟
من فکر می‌کنم، یعنی امیدوارم، دلیلش نبود فیلم خوب در ایران نباشد. متأسفانه چون از ایران دور هستیم، نمی‌دانیم چه خبر است و این‌که خب سال گذشته چندتا فیلم خیلی خوب در ایران بود. نمونه‌اش را ما اینجا «جدایی نادر از سیمین» را داشتیم یا فیلم «اینجا بدون من» بود و فیلم‌های خوب دیگری که حالا به برلین نیآمدند. امیدوارم دلیلش نبود فیلم خوب در ایران نباشد و امیدوارم این فشارهایی که دولت وارد کرده، سینمای هنری را متوقف نکند. کمااینکه من فقط در پرانتز بگویم، بله سینمای ایران جایش خیلی خالی‌ست. ولی تجربه‌ی ۶۰ـ ۵۰ سال گذشته نشان داده که سینمای مستقل ایران در بدترین شرایط راه خودش را ادامه می‌دهد و امیدوارم سال دیگر با چند فیلم خوب این کمبودی که امسال هست جبران شود.
مصاحبه‌گر: شهرام اسلامی
تحریریه: داود خدابخش