ندای پرطنین "ندا" – مصاحبه‌ با روان‌شناس

خبرگزاری فارس، چهارشنبه ۱۰ تیر:

«فرمانده نیروی انتظامی کشور: شاهد قتل ندا آقاسلطان تحت تعقیب است. − فرمانده نیروی انتظامی کشور گفت: آرش حجازی که در پرونده قتل ندا آقا سلطان به عنوان شاهد، جنجال سازی کرده تحت تعقیب پلیس بین‌الملل (اینترپل) است.»

به انگیزه‌ی طرح موضوع بدین شکل توسط سردار اسماعیل احمدی مقدم کاری نداریم و تنها می‌پرسیم مگر قتل ندا آقاسلطان فقط یک شاهد داشته است؟ میلیون‌ها تن در سراسر جهان شاهد قتل بوده‌اند، هزاران تن گریسته‌اند، گروهی بی‌شمار دچار کابوس و "تراوما" هستند.

در مورد آنچه همه مشاهد‌ه کرده‌اند، تصویری که در ذهن همه باقی مانده است و دردی که در اعماق روان انسان‌ها ایجاد کرده است، با دکتر نورایمان قهاری، روان‌شناس و متخصص در درمان روانی شکنجه‌دیدگان و زندانیان، مصاحبه کرده‌ایم.

دویچه وله: خانم دکتر قهاری، از نظر روانشناسی چه فرقی بین موضوع مرگ ندا آقاسلطان و مرگ یک انسان در شرایط عادی وجود دارد؟

نورایمان قهاری: اصولا واکنش طبیعی هر انسان نسبت به از دست دادن فردی که عزیز است، شامل احساساتی است چون ناباوری، غم، اضطراب و خشم. این احساسات می‌توانند توام با افکار و تصاویر ذهنی مربوط به عزیز از دست رفته باشند که بطور غیرمنتظره و ناگهانی به مغز هجوم می‌آورند.

پذیرش مرگ کسانی که مدت طولانی مریض بوده‌اند یا در سنین بالا هستند، با تمام اندوهی که به همراه دارد، آسان‌تر است. در مواردی که گفتم، آدم‌ها بتدریج خودشان را برای از دست دادن عزیزشان آماده می‌کنند، چون می دانند که مرگ ممکن است هر لحظه از راه برسد. اما در مواردی که مرگ زودرس است، بویژه در مورد جوانان و در جایی که خشونت نقشی در مرگ افراد بازی بکند، احساسات بازماندگان عمیق‌تر و مدت عزاداری طولانی‌تر است.

در سراسر جهان مردمی که صحنه‌ی مرگ ندا را دیدند، دچار شوک و اندوه عظیمی شدند. بسیاری از آنها مدت‌هاست قادر به از یاد بردن چهره‌ی ندا نیستند. چگونه می‌توان این مسئله را توضیح داد؟

شاید بتوان در مورد واکنش همراه با شوک و اندوه شاهدان لحظات پایانی زندگی ندا به چند نکته اشاره کرد. به نظر من، یکی از عواملی که باعث این واکنش‌ها از طرف مردم همه‌ی دنیا نسبت به مرگ ندا شده – مردمی که آشنایی و خویشاوندی‌ای با او ندارند – چگونگی وقوع مرگ اوست. ندا کسی است که در حاشیه‌ی خشونت قرار دارد و نه در بطن درگیری‌ها و مرگ او، بعنوان تماشاگری بی‌گناه، پیش‌بینی‌شده نیست. در مقابل چشم جهان، بدون کوچکترین هشداری، قتلی صورت می‌گیرد که نظاره‌گران را به جایگاه شاهدان ارتقا می‌دهد.

اما این در اصل چهره‌ی ندا و نگاه اوست که بر اذهان و روان شاهدان تاثیری عمیق می‌گذارد. قتل ندا، به شیوه‌ای که ما شاهد آن می‌شویم، زبان و نژاد و جنسیت و ملیت نمی‌شناسد.همه‌ی انسان‌های جهان می‌توانند خود یا عزیزانشان را در جایگاه ندا تصور کنند. همه می‌توانند با بی‌گناهی او همدردی کنند.

بسیاری از ما که صحنه‌های ساختگی مرگ را بارها در فیلم ها دیده‌ایم، در چهره‌ی ندا این صحنه را بطور واقعی مشاهده می‌کنیم. ندا به همه نشان می دهد که مرگ چه چهره‌ای می‌تواند داشته باشد؛ اینکه مرگ هر لحظه می‌تواند فرا رسد. پس این بسیاری را به فکر مرگ خود می‌اندازد.

چرا بینندگان تصویر ندا را شاهدان می‌نامید؟

می گویم شاهدان، چون همانطور که اشاره کردم، ما تنها نظاره‌گر مرگ یک نفر نیستیم، بلکه ما شاهدان وقوع یک جنایت هستیم. شاهدان این قتل در استیصال خود برای تغییر روند ماجرای در حال وقوع، نه تنها دچار اندوه می‌شوند، بلکه خشمی را تجربه می کنند که به انگیزه‌ای مبدل می شود تا از به قتل رساندن نداهای دیگر جلوگیری شود و بدین ترتیب ندا به سمبل مبارزه با کشتار و بی‌عدالتی به نفع زندگی و آزادی تبدیل می‌شود.

سؤال بعدی من در همین رابطه است. بعضی تصویرها حالت سمبلیک به خود می‌گیرند و دیگر از ذهن خارج نمی‌شوند. این مسئله در مورد ندا آقاسلطان اتفاق افتاده است. چه توضیحی می‌توان برای آن داد؟

تصاویری که با خود پیامی را به همراه دارند، حالت سمبلیک به خود می گیرند. چهره‌ی ندا آقاسلطان و نگاه مستقیم او به دوربین در لحظات پایانی زندگی‌اش برای هر نظاره‌گری، بسته به تجربیات گذشته و حالش، معنی ویژه‌ای می‌دهد. تک تک ما از آن نگاه پیام خاصی دریافت می‌کنیم. برای یکی، نگاه او به این معنی است که مرگ هر لحظه می‌تواند به سراغ آدم بیاید و بنابراین برخی را به تفکر درباره‌ی مرگ خویش وامی‌دارد. برای دیگری، مرگ عزیزانی را تداعی می‌کند که بدست همان عناصری که ندا را کشتند، به قتل رسیده‌اند و او هرگز نتوانسته است با آنان وداع کند. تداعی اینکه آنان نیز شاید در آخرین لحظات زندگی خود همین نگاه را داشته‌اند.

اما برای همه‌ی ما یک چیز مشترک وجود دارد: ندا ما را از نظاره‌گران به شاهدانی تبدیل می کند که قتل بی‌گناهی را به چشم می‌بینند و حال باید تصمیم بگیرند با این مسئله چه کنند.

از سوی دیگر، در این میان این تنها ندا نیست که پیام‌آور است، برای اینکه او به سمبل تبدیل شود، شاهدان هم باید منتظر پیامی باشند و آنان که ندا را به سمبل تبدیل می‌کنند، منتظر پیامی هستند. نگاه ندا با آنها سخن می‌گوید. انگار آنان از نگاه او می‌پرسند: "برای ما چه پیامی داری؟" و این است که کسانی که خواهان آزادی و عدالت هستند، در ندا و چشمان او به هنگام به قتل رسیدنش پیامی را می‌بینند، که به آنان می‌گوید: "نگذارید که من بی‌ثمر جان باخته باشم!"

مصاحبه‌گر: کیواندخت قهاری

تحریریه: یلدا کیانی