ملک الشعرای بهار؛ چهره ماندگار ادبیات ایران • بخش اول

محمد تقی بهار، معروف به ملک‌الشعراء بهار، در آذر ماه سال ۱۲۶۵ خورشیدی در مشهد زاده شد. پدرش ملک الشعرای آستان قدس رضوی بود و از شعرای به نام خراسان. بهار که از کودکی شعر می‌سرود، پس از مرگ پدر به فرمان مظفرالدین شاه به جای او نشست و لقب پدر را گرفت.

بهار از سنین نوجوانی، زمانی که تنها چهارده سال داشت، همراه با پدر در محافل آزادیخواهان شرکت می‌کرد. آشنائی با آزادیخواهان سبب شد که دو سال پس از فوت پدر به جمع مشروطه طلبان خراسان بپیوندد. روزنامه‌های بهار و نوبهار و مجله دانشکده، در زمینه روزنامه‌نگاری از او به یادگار مانده است. چند شعر او مانند مرغ شباهنگ و جغد جنگ، و ترانه‌ی مرغ سحر، با گذشت بیش از هشتاد سال از تاریخ سرودن آن، همچنان ورد زبان‌هاست. مرغ سحر، پس از ای ایران، در نبود آزادی و سرودی ملی، همان کاربرد را امروز برای مردم ایران دارد.

زندگی بهار علاوه بر شاعری با سیاست و روزنامه‌نگاری نیز در آمیخته بود. آن‌ها آنچنان در هم تنیده شده‌اند که تشخیص این که کدام یک در خدمت دیگری است، چیزی است در حد غیر ممکن. بهار پس از پیروزی آزادیخواهان در جدال شاه و ملت، روزنامه‌ی "نو بهار"، ناشر افکار حزب دموکرات خراسان را منتشر کرد. از آن پس "بهار"‌ها بودند که پشت سر هم به دست چاپ سپرده می‌شدند. با تعطیل "نو بهار"، "تازه بهار" می‌آمد و پس از آن دوباره نوبهار جای تازه بهار را می‌گرفت. پایداری او در انتشار روزنامه و مقاله‌های آزادیخواهانه، بدون تردید به مذاق مستبدین خوش نمی‌آمد. به تبعید فرستادندش.

بازگشت از تبعید پس از هشت ماه، نوبهاری دیگر را به دنبال داشت. این بار اما برای نخستین بار، بهار مطالبی نیز پیرامون آزادی زنان در آن روزنامه به چاپ رسانید.
دکتر صدرالدین الهی، نویسنده و روزنامه‌نگار، در سال‌های دیر و دور، گفت و گوی مفصلی با دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد بهار کرده است. مصاحبه‌ای که از یادگارهای ماندگار او خواهد بود. دکتر الهی،"ایرج میرزا" شاعر نامدار را در سرودن شعر برای آزادی زنان پیشقدم‌تر از بهار و زبان شعر او را  قاطعانه‌تر از بهار می‌داند:
«مسئله‏ی آزادی زن و حجاب، مسئله‏ای بوده که با تجدد فکری به ایران آمده و باید بگویم جرأتی که ایرج میرزا در نقد حجاب و آزادی صورت زن داشته، هیچ شاعر دیگری نداشته است. چه در "عارف‏نامه"‏اش و چه فرضاً در شعری که می‏گوید:
حجاب دارد و دل را به جلوه آب کند
نعوذ‏وبالله اگر جلوه بی‏حجاب کند
فقیه شهر به رفع حجاب مایل نیست
چراکه هرچه کند حیله در حجاب کند
گفتن این حرف‏ها در سال ۱۳۰۱ جرأت می‏خواهد. البته بهار جزو همه‏ی آن کسانی بوده که معتقده بوده زن باید آزاد باشد، روی زن نباید بسته باشد. پروین هم همین اعتقاد را دارد، ولی قرصی زبان ایرج را من کم‏تر، حتی در نوشته‏ها دیده‏ام.»

میهن پرستی، دلیل ماندگاری!
                                    
بهار نقش زبان و ادبیات فارسی را آنچنان مهم می‌دانست که استقلال سیاسی و شخصیت ملی را در بقای آن می‌دید. او در یکی از مقاله‌هایش می‌نویسد:
«امروز ایامی فرا رسیده است که بایستی این فن از طرف خود ملت حمایت شود و مردم دریابند که حیات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی آن‌ها رهین زبان و ادبیات آن‌هاست و برای بقای شخصیت ملی و استقلال سیاسی خود باید از نویسندگان و گویندگان با علاقه و التهاب تمام حمایت نمایند.»

بهار این زبان غنی را نه تنها در شعر خود که در روزنامه‌هایش نیز به کار می‌برد، تا مردم را در جریان کاربرد درست آن بگذارد.
دکتر خانلری، استاد دانشگاه، پژوهشگر و ادیب مشهور ایران، بهار را در مقایسه با استادانی مانند جلال همائی و بدیع‌الزمان فروزانفر، ادیب بزرگ می‌نامد. خانلری اما از نظر حضور موثر بهار در تاریخ معاصر ایران، یک صفت دیگر نیز بر او می‌‌افزاید: «ادیب بزرگ میهن پرست.» خانلری می‌گوید راز امتداد تاریخی بهار را باید در میهن پرستی او جست و یافت.

تزلزل سیاسی

در آثار باقی مانده از بهار، به ویژه در نامه‌هایش، به وضوح گاه یک تزلزل سیاسی دیده می‌شود. زمانی نامه‌ای مجیزآمیز برای رضا شاه می‌نویسد و او را می‌ستاید و گاه به خاطر مقالات تند سیاسی راهی زندان می‌شود. دکتر خانلری با این جمله که "ادبا برای زندگی کردن باید ستایش پادشاه را می‌کردند"، گویا خواسته است این تزلزل سیاسی را یک شست و شوی ادبی بدهد. دکتر الهی اما نظر دیگری دارد:
«خانلری در این مورد حق دارد. برای این‏که خود او بارها مورد انتقاد قرار گرفته بود که چرا پست قبول کرده، وزیر شده، معاون وزیر و یا سناتور شده است. این توجیه‏اش هم برای خودش قابل توجه است. اما من معتقدم این تزلزل نیست، این تغییر فکر هر آدم متفکری است در هر زمانی.»

الهی می‌افزاید: «بله؛ بهار از یک انتها به انتهای دیگر رفته است. شاید باور نکنید که وقتی تبعید بهار به اصفهان تمام می‏شود و برمی‏گردد، به او توصیه می‏کنند که شعری در باره‏ی دیروز و امروز ایران بگوید. او شعری می‏سازد که در مجله‏ی "ایران امروز" به مدیریت مرحوم حجازی چاپ می‏شود. در این شعر که قصیده‏ی بلندی هم هست، می‏گوید دیروز ‏آن‏جوری بود و امروز این‏جوری است. در آخر هم وقتی به مدح رضاشاه می‏رسد، می‏گوید:
صاحب‏ قران شرق، رضاشاه پهلوی
شاهنشهی که سایه‏ی خلاق اکبر است
 "ظل‏الله" را می‏گوید دیگر. اما نباید به او ایراد گرفت. او فکر کرده امروز که او را سر کار گذاشته‏اند و خواسته‏اند شعری بگوید که امروز و دیروز را مقایسه کند. مقایسه‏هایش هم درست هستند. اما نمی‌شود این را دلیل تزلزل سیاسی بهار دانست.

بعد  از آن هم آمده برای محمدرضا شاه شعر گفته و بسیار منطقی به او توصیه کرده چه‏کار بکند و چه‏کار نکند. بعد از آن هم به سمت جریان چپ، البته چپ که نه، صلح آمده و قصیده‏ی "جغد جنگ" را ساخته است. این‏ها به‏هرحال نشان‏دهنده‏ی تحول فکری یک شاعر است.»
دکتر صدرالدین الهی اضافه می‌کند:«شاید این حرف من کمی عجیب و غریب باشد. اما من اعتقادی به این‏که این‏ها به جناح چپ پیوسته بودند، ندارم. من معتقدم که این‏ها آزادی‏خواه بودند و جناح چپ ما در آن روز، بیشتر از سایر جناح‏ها از آزادی صحبت می‏کرد. به‏خصوص بعد از غیرقانونی کردن حزب توده، تشکیلاتی که تشکیلات روسی بود و صورت ظاهر را حفظ می‏کرد و وابستگی سیاسی و سازمانی هم داشت، آدم‏هایی که کمی آزاد فکر می‏کردند، به این جریانات پیوستند. جمعیت مبارزه با بی‏سوادی تشکیل شد، دهخدا رییس آن بود. جمعیت هواداران صلح را داشتیم که بهار در آن عضو بود.
این‏ها کسانی هستند که فکر آزادی و فکر رهایی انسان را در ذهن‏شان داشتند و وقتی به ایده‏آل و اعتقادی رسیدند، حرفی که داشتند را می‏گفتند. خیلی ساده. نباید گفت که رفته عضو فلان تشکیلات شده بود، نه این‏طور نبوده. البته نمی‏توانم انکار کنم که تأثیر محیط در او نبوده، اطرافیان فشار نمی‏آورده‏اند و به اصطلاح شست‏شوی مغزی‏اش نمی‏داده‏اند، ولی به‏هرحال خودش هم در نهاد آدم آزاده‏ای بوده است. دهخدا، سعید نفیسی، بهار  و خیلی‏های دیگر در آن زمان با این جریانات هم‏گام بوده‏اند.» 

تحول در نثر                                      
نثر بهار را در آغاز خیلی‌ها نمی‌پسندیدند و آن را به نثر منشی‌ها و میرزا بنویس‌ها تشبیه می‌کردند. بهار، مدتی به تقلید از یک نویسنده چپ، "محمد امین رسولزاده"، تحولی در نثر خود به وجود آورد. اما کم کم راه خود را یافت و با نوآوری و رایج کردن واژه‌هایی که مهجور و حتی ناشناخته بود، به یکی از پایه‌گذاران نوگرایی در زمان خود تبدیل شد. همین واژه "روزنامه" نیز از جمله کلمات ساخت اوست.

دکتر خانلری وجه تمایز بهار را با دیگران در همین پویندگی در علوم ادبی می‌داند. علاوه بر آن " در جراتش در این که مضامین شعری خود را در لباس‌هائی عرضه کند که در سنت شعر اصلا برای آن چنین اجازه‌ای صادر نشده است." بهار در قصیده "آذربایجان" می‌سراید:
"جرم خورشید چو از حوت به برج بره شد/ مجلس چهاردهم ملعبه و مسخره شد/"

تفاوت در وطنیه‌ها
تصنیف سازی در اذهان عمومی و میان شاعران، کاری حقیر به شمار می‌آمد. حتی زمانی که شیدا و عارف به سرودن آن پرداختند. بنا به گفته دکتر خانلری، زمانی که بهار به کار تصنیف سازی روی آورد، تصنیف هم جای خود را در ادبیات مکتوب ما باز کرد. در حالی که همان امتیازی را که خانلری برای وطنیه‌های  بهار قائل است، می‌توان در ترانه‌های عارف نیز دید. دکتر الهی میان این وطنیه‌ها تفاوتی می‌بیند:
«درست است، منتها با یک تفاوت و آن این‏که آن تصنیف یک بار سیاسی و انقلابی سنگین‏تری دارد. تصنیف "مرغ سحر"، یک بار درد اجتماعی را با خودش دارد و به این دلیل است که مورد توجه قرار می‏گیرد. وقتی می‏گوید: "مرغ سحر ناله سرکن" و یا بندی که می‏گوید: "نغمه‏ی آزادی نوع بشر سرا"، متفاوت است با "از خون جوانان وطن لاله دمیده". یعنی کم‏تر حالت شعاری دارد و به این دلیل بیشتر می‏ماند.
می‏شود گفت که شعر عارف شاید کمی خصوصی‏تر و وطنی‏تر است و "مرغ سحر" عام‏تر.»
                                       
دکتر الهی روی آوردن بهار را به حرفه روزنامه‌نگاری، زمینه‌ای برای کار ترانه سرائی او می‌داند:
«زبان روزنامه آدم را به طرف مردم می‏برد و به طرف مردم بردن، زبان را ساده می‏کند. در عین پیچیدگی و در عین سختی قصیده، شما ناگهان با زبانی طرف می‏شوید که مردم آن را می‏فهمند. تا پیش از بهارسابقه نداشته این کلمات عامیانه در قصیده‏ها بیایند. قصیده چیز فاخری بوده، جبه‏‏شان را می‏پوشیدند، می‏ایستادند پیش شاه، می‏خواندند و می‏آمدند پایین. در حقیقت، بهار قصیده را آورده است به میان مردم و به زبان مردم.
مثلاً طیاره سوار شدن را در نظر بگیرید. همه‏ی ما سوار شده‏ایم. بهار برای شرکت در جشنی، دارد می‏رود به روسیه. وقتی طیاره را وصف می‏کند، می‏گوید:
روز آدینه ببستیم ز ری رخت سفر
پر کشیدیم سوی دیلم و دریای خزر
بر بساطی بنشستیم، سلیمان کردار
که صبا خادم او بود و شمالش چاکر
به یکی پرش، از بر رسیدیم به بحر
به دگر پرش، از بحر رسیدیم به بر
سوار شدن به هواپیما و رسیدن آن با یک حرکت، به دریا و از دریا به ساحل، سابقاً در قصیده‏های ما نبوده است. این است که شعر بهار با مسائل روز طرف می‏شود. قصیده را در این قالب می‏سراید. آخر آن هم قصیده‏ی انوری را استقبال می‏کند و می‏گوید:
هم بر آن‏گونه که استاد ابیوردی گفت
به سمرقند اگر بگذری ای باد سحر
نامه‏ی اهل خراسان، به بر خاقان بر»

الهه خوشنام
تحریریه: جواد طالعی

برای خواندن بخش دوم مطلب روی لینک زیر کلیک کنید: