عید در موسیقی و موسیقی در عید

عید صرف نظر از تعلقات نژادی، زبانی، تاریخی، جغرافیایی و حتا اعتقادی، زمینه ساز دوستی ها، تازگی رشته ها،  فراموشی اختلاف ها و گذار از دشمنی ها و کینه هاست و در هر گوشه و کنار افغانستان با شادمانی برگزار می گردد.

فرخندگی عید همان گونه که در شعر دیروز و امروز گرامی داشته می شود، در موسیقی نیز جلوه های گوناگون دارد. البته، از آنجا که رابطه رامشگری و باورمندی مذهبی در جوامع اسلامی، همواره با رعایت مصلحت و احتیاط همراه بوده است، جنبه موسیقیایی بخشیدن به شبانه روزهای عید و "تبرک" آن را با ساز و سرود برگزار کردن، با پیش درآمد آهنگ "رمضانی" هموار می گردد.

سرود رمضانی که می گویند خاستگاه آن هرات است، اینک در بسیاری از مناطق افغانستان، با آهنگ ملایم و هوای مناجاتی، بیشتر از سوی مردان و گاه زنان به شیوه گروهی چنین زمزمه می شود: "رمضان يارب يارب رمضان/ السلام عليک ماه رمضان"

سرانجام، چه در شب پایان ماه روزه و چه فردای آن که روز اول عید است، شادکامی خانواده ها با پرداختن یا گوش دادن به ساز و آواز رنگ می گیرد.

پارچه های ماندگار موسیقی فولکلور افغانستان نشان می دهند که ترنم و ترانه عیدی از کانون خانواده ها برخاسته و به تدریج حال و هوای اجتماعی و رسانه یی یافته اند.

با در نظرداشت دشواری کارها که در جریان ماه رمضان بیشترین فشار شان بر دوش زنان خانواده سنگینی می کند، به گمان زیاد بانوان آغازگر آهنگ های عیدی بوده اند. شاید آنها آرامش نسبی ناشی از کاهش کارهای روزانه و نیم شبی شان را با پناه بردن به موسیقی به رسم شکرگزاری ادا کرده و این رسم خجسته را بنیاد گذاشته باشند.

در برخی از ولایت های افغانستان، آخرین روز رمضان با پاک کاری نهایی منزل از آشپزخانه یا تنورخانه تا حویلی و فراهم آوری جامه های نو برای کودکان، نوجوانان و جوانان و گاه سالمندان به شام رسانده می شود.

در غزنی، لوگر، پکتیا و چندین شهر دیگر، زن ها در پایان روز دسته جمعی دف (دایره) می نوازند و شعرهای ساده عیدانه می خوانند، مانند این نمونه:

سبا عید اس، سبا عید اس خدا جان

هوای دید و وادید اس خدا جان

شماری از این آهنگ ها با گذشت روزگار از سوی هنرمندان مرد در بزم ها خوانده شده اند. از نمونه های ریکارد شده، می توان به این ها اشاره کرد:

"بیا که عیدی کنیم/ دلکه خالی کنیم" به آوازهای استاد هاشم، استاد موسی قاسمی و چندین آوازخوان دیگر

"عید آمد و هر کس پی کار خویش است" در میان آهنگ "او یار کتیت کار دارم/ یک لحظه گفتار دارم": به آواز استاد محمد حسین سرآهنگ

"اگه یار تو می بودم چی می شد؟ گلم عیدت مبارک/ وفادار تو می بودم، چی می شد؟ گلم عیدت مبارک/ خوشالی و خوش وختی ات مبارک/ گلم عیدت مبارک" به آوازهای بیلتون، زمان شوقی، حمیدالله چاریکاری،  فیض کاریزی، شیر محمد غزنوی و همراهان (برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

"عمر می تیر شو، ومی نکړه دیدنونه/ مساپره یاره! سبا اختر دی/ جار جار سبا اختر دی": به آواز قندی کوچی ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

"عیدت مبارک وطندار/ به  تو عیدت مبارک": به آواز مسعود امید ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

"مبارک ای وطنداران مبارک/ مبارک عید قربان/ برای هر مسلمان/ همگی شاد و خندان": به آواز صفدر توکلی ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

"بختور دی شه اختر، نوی کالی دی مبارک/ خوشالی دی مبارک": به آواز شاپیری نغمه ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

"ورځ د اختر ده شاه لیلا په څه نخرو راځی / مسته ښارو را ځی" به آواز استاد یعقوب لوگری ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

"وطندار گلم عیدت مبارک/ خوشی و دید و وادیدت مبارک": به آوازهای فرهاد دریا، اسد بدیع، جاوید راهی، وحید صابری، مختار مجید و همراهان ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

افزون بر این ها، احمد ظاهر، صادق فطرت ناشناس، رحیم مهریار و هنرمندان دیگر غزل هایی از مولانا، حافظ، فرخی، منوچهری، خاقانی، هاتف و کلیم در پیوند با عید خوانده اند.

سروده های عیدی ازبیکی و اویغوری نیز گوارایی و شور ویژه دارند. از عیدانه سرایان پرآوازه در این زمینه می توان از شفیقه یارقین دیباج، محمد عالم کوهکن، سیف الدین نوری و دیگران یاد کرد. ( برای شنیدن آهنگ اینجا کلیک کنید )

هه ييت کيلدی کيليب جانانه اوينر
ياييب زلفين پری هريانه اوينر
محبت شاه ماتين بو اراده
چو عشق اهلی بيله رندانه اوينر
قيليچ آليب حنالی ايلگی اوزره
توکرگه قانيمی مستانه اوينر
بو ويران کونگليمه عشقی توشوبدور
پريشان ليکده دل ديوانه اوينر

شایان یادآوری است که در کلیت آهنگ های عیدانه پشتو، برخلاف پارچه های ازبیکی و فارسی، دارای بندهای غم انگیز و بیانگر آوارگی، دوری از خانه و خانواده و اندوه جاری زندگی اند، مانند:

اختر په وخت د ګلو راغى

زما د نازك زړګي نه خيژي فريادونه

عید در فصل گل ها رسید/ دل نازکم فریادها سر می دهد

اختر زما په نصيب نشته

زه د وصال په تمه ستا يم، مړ به شمه

عید نصیب من نیست/ در آروزی وصل تو جان خواهم سپرد

باید افزود که در سه دهه گذشته، گرایش پرداختن به عید چه در شعر و چه در موسیقی کمرنگ شده می رود. به بیان دیگر، پس از موسیقی عیدی بیست و چند سال پیش، عیدانه های هنری در رسانه های افغانستان "آپدیت" نشده اند.

نویسنده: صبور الله سیاه سنگ

ویراستار: عارف فرهمند