عملیات "آژاکس" و سرنگونی دولت دکتر مصدق

دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر منتخب مردم ایران دارای شخصیتی کاریزماتیک و فردی تحصیل‌کرده و سخنوربود. او حتی در غرب نیز ستایشگران بسیاری داشت و در میان روشنفکران، فعالان سیاسی و سیاستمداران کشورهای جهان سوم به عنوان نماد مبارزه علیه استعمار و امپریالیسم به حساب می‌آمد. نام دکتر مصدق در تاریخ ایران با ملی کردن نفت پیوند خورده است.

از سال ۱۹۰۹ میلادی کمپانی آنگلو – ایرانین اویل (AIOC) که امروز بریتیش پترولیوم (BP) نامیده می‌شود، انحصار استخراج نفت ایران را بدست گرفته بود. قراردادی که با مخالفت سرسختانه دولت‌مردانی چون مصدق روبرو شده بود.

دغدغه و برنامه اصلی دولت مصدق به اجرادرآوردن قانون "ملی شدن صنعت نفت" بود. مذاکرات پی در پی ایران و بریتانیا با میانجیگری امریکا بی نتیجه ماند. شکایت بریتانیا به دیوان لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز تأثیری بر روند ملی شدن نفت ایران نگذاشت. مصدق در لاهه و نیویورک به دفاع از حق مالکیت مردم بر منابع سرزمین خود پرداخت.

خشم بریتانیا از سیاست جدید دولت ایران باعث شد تا همه متخصصان صنعت نفت این کشور از ایران فراخوانده شوند و نفت ایران تحریم شود. آنچه که "بحران آبادان" خوانده شد، اقتصاد نحیف آن زمان ایران را به ورطه ورشکستگی کشاند.

درخواست کمک بریتانیا از آمریکا با مخالفت "ترومن" رئیس جمهور وقت این کشور روبرو شد. او هرگونه مداخله در امور ایران را رد می‌کرد و معتقد بود "تنها یک ایران قدرتمند به لحاظ اقتصادی می‌تواند در مقابل کمونیسم و نفوذ اتحاد شوروی بایستد."

بحران اقتصادی تاثیرات خود را نشان داد. حزب توده به قدرتمند‌ترین تشکیلات چپ تبدیل شد. با شروع نهضت ملی شدن نفت و نخست‌وزیری دکتر مصدق، حزب توده ایران به یکی از بازیگران اصلی صحنه سیاسی ایران تبدیل شده بود. مخالفت حزب با برخی نظرات مصدق در این دوره نقش مهمی در جنبش ملی داشت. پس از ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و تظاهرات مردمی که منجر به نخست‌وزیری دوباره مصدق شد، حزب رویه خود را عوض کرد و به پشتیبانی از مصدق پرداخت.

در پایان سال ۱۹۵۱ میلادی وینستون چرچیل دوباره در لندن به قدرت بازگشت. یک سال بعد آیزنهاور در آمریکا قدرت را بدست گرفت. چرچیل با دست‌مایه قرار دادن "شبح کمونیسم" و قدرت‌گرفتن آنها در ایران نظر آیزنهاور برای تغییر حکومت در ایران جلب کرد. آیزنهاور که در طول جنگ دوم تجربه عملیات مخفی را داشت موافقت خود را با سرنگونی مصدق از طریق عملیات سازمان سیا اعلام کرد.

در ماه ژوئیه سال ۱۹۵۳، کرمیت روزولت، افسر عملیاتی سازمان سیا وارد ایران شد. او با جلب موافقت شاه حکم عزل مصدق و گماردن ژنرال زاهدی به مقام نخست‌وزیری را بدست آورد. سرلشکر نصیری که رئیس گارد سلطنتی بود با همراهی تانک و زره‌پوش حکم را به خیابان کاخ آورد تا در منزل دکتر مصدق به او ابلاغ کند. نیروی محافظ مقر مصدق بلافاصله نصیری و همراهان او را بازداشت کردند.

همزمان با صدور حکم عزل دکتر مصدق، سازمان سیا تلاش کرد تا به وسیله افراد اوباش و با ایجاد آشوب و بلوا در تهران، کودتا را مشروع جلوه دهد. با دستگیری نصیری، بیشتر مقام‌های ارشد نظامی و حتی خود فضل‌الله زاهدی مخفی شدند و کودتای ۲۵ مرداد با شکست روبرو شد.

با انتشار خبر کودتا طرفداران مصدق که از اقدام شاه خشمگین بودند با تظاهرات و سخنرانی احساسات خود را بیان کردند. حزب توده نیز که در روزهای گذشته از احتمال کودتا خبرداده بود شروع به سازماندهی تظاهرات در تهران و شهرستان‌ها کرد.

شاه که قبلاً به کلاردشت رفته بود با شنیدن خبر شکست کودتا به رامسر رفت و از آنجا با هواپیما به بغداد و سپس به رم پرواز کرد.

با خروج شاه از کشور، مصدق می‌پنداشت که توطئه شاه و دولت بریتانیا خنثی شده است و نمی‌دانست که سازمان سیا در پشت صحنه کودتا قرار دارد. مصدق که تظاهرات را در خدمت کودتاگران می‌دانست دستور جلوگیری از تظاهرات را به پلیس و ارتش ابلاغ کرد.

کرمیت روزولت، مامور سازمان سیا با تکثیر حکم عزل دکتر مصدق و پخش آن در بین مردم، روز ۲۸ مرداد موفق شد جمعیتی را در خیابان‌های تهران سازماندهی کند. با شروع تظاهرات، گروه‌هایی از مردم نیز تحت تأثیر این جو به صف شعاردهندگان علیه مصدق پیوستند و از سوی دیگر، نظامیانی که با دریافت پول به شرکت در کودتا رضایت داده بودند، همراه جمعیت شدند.

صبح روز چهارشنبه ۲۸ امرداد خیابان‌های تهران شاهد حرکت این نیروها و نیروهای نظامی با شعار «جاوید شاه» بود. تا بعد از ظهر خیابان‌ها در کنترل اوباشی بود که به طرفداران مصدق حمله می‌کردند. دفترهای احزاب و نشریات طرفدار مصدق یا حزب توده غارت و به آتش کشیده شد. منزل دکتر مصدق نیز مورد حمله نیروهای نظامی کودتا قرار گرفت و مصدق دستور عدم مقاومت به نیروی محافظ نخست‌وزیری داد و در خانه همسایه‌اش پناه گرفت.

سه روز پس از سرنگونی دولت دکتر مصدق، شاه به کشور بازگشت. پس از کودتا سرلشکر زاهدی امور دولت را در دست گرفت. دکتر مصدق در روز ۲۹ مرداد خود را تسلیم کرد و بازداشت شد. فرمانداری نظامی به ریاست سرتیپ تیمور بختیار به تعقیب و دستگیری و شکنجه مخالفان پرداخت. دکتر مصدق در دادگاه نظامی محاکمه و به سه سال زندان محکوم و پس از آن به روستای احمد‌آباد تبعید شد.

کودتای ۲۸ امرداد تأثیر مهمی بر روابط ایران و آمریکا گذاشت که هنوز آثار آن در روابط دو کشور محسوس است. در ۱۸ مارس سال ۲۰۰۰ مادلین آلبرایت وزیر امورخارجه وقت آمریکا در سخنرانی خود گفت: «در سال ۱۹۵۳ آمریکا نقش موثری در ترتیب دادن براندازی نخست‌وزیر محبوب ایران محمد مصدق داشت. دولت آیزنهاور معتقد بود که اقداماتش به دلایل استراتژیک موجه‌اند ولی آن کودتا آشکارا باعث پس‌رفت سیر تکامل سیاسی ایران شد».

مادلین آلبرایت، وزیر خارجه وقت آمریکا افزود:«تعجبی ندارد که هنوز بسیاری از ایرانیان از این دخالت آمریکا در امور داخلی آنان ناراحت‌اند. علاوه براین در ربع قرن بعد از آن ایالات متحده و غرب پیوسته از رژیم شاه حمایت کردند. دولت شاه هرچند کارهای زیادی برای پیشرفت اقتصادی ایران انجام داد ولی مخالفان خود را بی‌رحمانه سرکوب کرد.»