سیمین بهبهانی؛ از "نیمای غزل" تا "مادر ایران"

بهبهانی تنها غزلسرایی توانا نبود، فعالیت‌های مدنی وی برای احقاق حقوق زنان از سیمین چهره‌ای متفاوت از دیگر هنرمندان زمان خود ساخته است. شجاعت و صراحت کلام وی در کنار فعالیت اجتماعی مستمر را در کمتر هنرمندی در این سطح می‌توان یافت.

سیمین بهبهانی (خلیلی) غزلسرای برجسته و مبارز ایرانی روز ۲۸ تیر سال ۱۳۰۶ خورشیدی در خانواده‌ای فرهنگی دیده بر جهان گشود. پدرش عباس خلیلی، شاعر، نویسنده و مدیر روزنامه "اقدام" و مادرش فخرعظما ارغون از زنان پیشروی زمان خود بود و شعر نیز می‌سرود.

سیمین در سال ۱۳۲۵ خورشیدی با حسن بهبهانی ازدواج کرد و در سال ۱۳۴۹ از او جدا شد. اما نام خانوادگی بهبهانی را برای همیشه حفظ کرد. شاعره نامدار ایرانی اندکی پس از جدایی با منوچهر کوشیار ازدواج کرد.

بهبهانی از سال ۱۳۳۰ به‌عنوان آموزگار آغاز به کار کرد و در سال ۱۳۳۷ در حالی که در دانشکده ادبیات نیز قبول شده بود، وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد.

سیمین می‌گوید: «اولین روزی که شروع کردم به شعر گفتن، اولین بیت این بوده که: "ای توده گرسنه و نالان چه می کنی/ ای ملت فقیر و پریشان چه می‌کنی؟" این را در ۱۴ سالگی گفتم. حالا شعر اگر آن استحکام اولیه را نداشته، نقص فنی هم نداشته. ولی اولین شعر من که یادم هست نوجوانی بودم، قاعدتاً باید متوجه مسائل عاشقانه یا این که لطیف‌تر باشد. ولی می‌بینید که با این شروع کردم.»

خانم بهبهانی به‌مدت سی سال تا سال ۱۳۶۰ خورشیدی به‌عنوان دبیر دبیرستان‌های تهران به‌کار اشتغال داشت و به‌رغم تحصیل در رشته حقوق قضایی در این رشته فعالیت نکرد.

وی در عین‌حال در سال ۱۳۴۶ در کنار هوشنگ ابتهاج، نادر نادرپور، یدالله رویایی، بیژن جلالی و فریدون مشیری به عضویت شورای شعر و موسیقی رادیو تلویزیون ملی ایران در آمد. عکس: سیمین بهبهانی و اسماعیل خویی

بهبهانی در گفت‌وگو با دویچه مراحل تکامل شعری خود را این‌گونه تشریح کرد: «برای من زندگی همیشه تجربه است، تجربه ای پشت تجربه دیگر. شعر من هم بر پایه تجربه و آزمایش است. از غزل ساده شروع کردم به دو بیتی های نیمائی رسیدم. از چهار پاره‌های نیمائی باز به غزل پخته‌تری دست یافتم. قانع شدم به آن و به غزل هائی با وزن های تازه‌تر دست یافتم.»

وی افزود: «مضامین روز با آن وزن‌هائی که اخت شده بود با مضامین عرفانی یا عشقی یا... هماهنگی نداشت. غریبگی می‌کرد. من دست به شکستن فرم موسیقی غزل زدم. سعی کردم آن‌ها را از حالت مالوف بیرون بیاورم. اوزان تازه ناگهان خودش آمد.»

بانوی شعر پارسی، همواره به سرودن غزل پای‌بند ماند، اما در قالب‌های عروضی سنتی غزل فارسی دست به ابداعاتی زد که سبب شد در محافل ادبی ایران از وی به‌عنوان "نیمای غزل فارسی" نام برده شود.

بخش عمده غزل‌های او در سی و پنج سال گذشته رنگ و بوی سیاسی و اجتماعی و زبانی یگانه و بسیار جسورانه داشت. مقاومت کم‌نظیر خانم بهبهانی در برابر فشارهای حکومتی سبب شد که بسیاری از ایرانیان از او به‌عنوان "مادر ایران" نام ببرند.

دفاع سرسختانه خانم بهبهانی از آزادی اندیشه و حقوق‌بشر در ایران سبب شد که او در سال‌های اخیر به دریافت چند جایزه مهم بین‌المللی نائل شود.

در سال ۱۳۷۸ مدال "کارل فون اوسی‌یتسکی" از سوی سازمان جهانی حقوق‌بشر در برلین به خانم بهبهانی اهدا شد. وی در همین سال جایزه "لیلیان هیلمن / داشیل هامت" سازمان دیده‌بان حقوق‌بشر را نیز دریافت کرد. سیمین بهبهانی در کنار منیره برادران.

در سال ۱۳۹۲ (۲۰۱۳) نیز جایزه "یانوش پانونیوش" مجارستان با حضور بانوی شعر فارسی در شهر پچ این کشور به وی تقدیم شد.

سیمین بهبهانی در دهه‌های اخیر یکی از فعال‌ترین و جدی‌ترین اعضای کانون نویسندگان ایران و در چندین دوره عضو هیئت دبیران آن بود و هرگز این نهاد صنفی مدافع آزادی بیان در ایران را تنها نگذاشت. عکس: شیرین عبادی و سیمین بهبهانی از فعالان کمپین یک میلیون امضا برای برابری حقوقی زنان و مردان در ایران

خانم بهبهانی در سال ۱۳۸۸ برای سخنرانی در روز جهانی زن پیرامون فمینیسم به پاریس دعوت شد، اما روز ۱۷ اسفند هنگامی که قصد پرواز به این شهر را داشت، ماموران با توقیف گذرنامه به وی که در آن زمان ۸۲ سال داشت، اطلاع دادند که ممنوع الخروج شده است. عکس: جشنواره موسیقی زنان در تهران

سیمین بهبهانی و شهرام ناظری در مراسم بزرگداشت هوشنگ ابتهاج (سایه) در آبان ۱۳۹۲ در تهران

سیمین بهبهانی در مراسم شصت و سومین سالگرد تولد مرحوم محمود استاد محمد، نمایشنامه‌نویس ایرانی در آبان ماه ۱۳۹۲ حضور داشت.

از نیمای غزل ایران ۲۰ مجموعه شعر منتشر شده است. نخستین مجموعه با نام "سه‌تار شکسته" در سال ۱۳۳۰ و آخرین آن‌ها با عنوان "مجموعه اشعار سیمین بهبهانی" در سال ۱۳۹۰ به همت نشر نگاه روانه بازار کتاب شده است.