دو قرن وزرای امور خارجه ایران؛ از عبدالوهاب نشاط تا جواد ظریف

شاید بتوان میرزا عبدالوهاب خان معتمد‌الدوله نشاط را اولین وزیرخارجه ایران نامید. وی از سال ۱۲۰۰ خورشیدی در دوران فتحعلی‌شاه قاجار به مدت دوسال این مسئولیت را عهده دار بود.

دومین و پنجمین وزیر امورخارجه (یا وزرات دول خارجه) ایران، میرزا ابوالحسن خان شیرازی ملقب به ایلچی کبیر بود. گفته می‌شود وی که عضویت لژ فراماسونری انگلستان را داشت، به مدت ۳۵ سال از دولت وقت بریتانیا مقرری دریافت می‌کرد. ابوالحسن‌خان شیرازی نماینده ایران برای امضای عهدنامه گلستان با روسیه تزاری نیز بود.

میرزا نصرالله خان نائینی ملقب به مشیرالدوله آخرین وزیر خارجه پیش از مشروطه بود. وی در سال ۱۳۱۷ قمری وزیر خارجه ایران شد و تا ۱۳۲۴ این سمت را عهده‌دار بود.

محمد مصدق در سال ۱۳۰۲ خورشیدی وزیرخارجه در کابینه مشیرالدوله بود. وی با انقراض سلسله قاجار مدتی را در حصر خانگی سپری کرد. سال‌ها بعد مصدق به عنوان نخست‌وزیر محمدرضا شاه پهلوی انتخاب و در نهایت با کودتای نظامی برکنار شد.

محمد علی فروغی دردشتی ملقب به ذکاءالملک در کابینه مستوفی‌الممالک در سال ۱۳۰۱ وزارت امورخارجه را عهده‌دار شد. در خرداد ۱۳۰۲ در کابینه رضا خان نیز بار دیگر به همین سمت برگزیده شد. فروغی در کابینه‌های مختلف مسئولیت وزارت مالیه، عدلیه و دربار را نیز بر عهده داشت. وی همچنین اولین نخست‌وزیر محمدرضا شاه بود. (نفر دوم از سمت راست)

حسین فاطمی از سال ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲ مسئولیت وزارت امورخارجه را در دولت محمد مصدق برعهده داشت. وی پس از کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی دولت مصدق در سن ۳۷ سالگی اعدام شد. محمد مصدق به حسین فاطمی علاقه زیادی داشت. فاطمی پیش از اعدام از دو سو قصد نافرجام فدائیان اسلام و شعبان جعفری جان به در برده بود. (فاطمی در کنار مصدق)

تیمسار سپهبد فضل ‌الله زاهدی که توانسته بود با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دولت مصدق را سرنگون کند همزمان با در اختیار گرفتن مقام نخست‌وزیری، به جای حسین فاطمی در سمت وزیرامورخارجه نیز فعالیت می‌کرد. فرزند وی اردشیر زاهدی نیز از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰ وزیرامورخارجه ایران بود. (زاهدی در کنار کسینجر)

احمد میرفندرسکی آخرین وزیرامورخارجه حکومت محمدرضا پهلوی بود. وی در دولت شاپور بختیار در سال ۱۳۵۷ برای کمتر از دو ماه مسئولیت وزارت امورخارجه را بر عهده داشت. میرفندرسکی در سال ۱۳۸۳ در سن ۸۶ سالگی در پاریس درگذشت. (عکس: شاپور بختیار در کنفرانس خبری)

کریم سنجانی اولین وزیرامورخارجه جمهوری اسلامی ایران بود. وی رهبری جبهه ملی را بر عهده داشت و در دولت مهندس مهدی بازرگان به مدت ۵۵ روز، وزیرخارجه دولت موقت بود. وی در خرداد ۱۳۶۰ و پس از اعلام حکم ارتداد اعضای جبهه ملی توسط آیت‌الله خمینی از ایران گریخت، ابتدا به ترکیه، پاریس و در نهایت به آمریکا رفت. سنجانی سال ۱۳۷۴ در سن ۹۰ سالگی در آمریکا درگذشت. (نفر دوم از سمت چپ)

ابراهیم یزدی از اعضای نهضت آزادی ایران پس از استعفای کریم سنجابی مسئولیت وزرات امور خارجه دولت موقت را بر عهده داشت. اما در فاصله کوتاهی به همراه دیگر اعضای دولت موقت مهدی بازرگان در اعتراض به حمله به سفارت آمریکا و گروگان‌گیری دیپلمات‌های آن کشور استعفا داد. یزدی پس از انقلاب بارها دستگیر و زندانی شده است.

صادق قطب‌زاده سومین وزیرخارجه ایران پس از انقلاب بود که همچون دو خلف خود مغضوب حکومت واقع شد. وی که پیش از انقلاب از جمله مشاوران آیت‌الله خمینی در پاریس بود، پس از انقلاب در سال ۱۳۶۱ به اتهام توطئه و تلاش برای قتل رهبر سابق جمهوری اسلامی با حکم محمد ری‌شهری عدام شد. آیت‌الله منتظری در خاطرات‌اش این اتهامات را جعلی خوانده است. قطب‌زاده همچنین عضو شورای انقلاب و مدیرعامل صدا و سیما بود.

میرحسین موسوی خامنه به عنوان چهارمین وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد. وی در سال ۱۳۶۰ در کابینه‌های رجایی‌، باهنر و مهدوی کنی این سمت را عهده‌دار بود. موسوی در دوران ریاست جمهوری علی خامنه‌ای هشت سال به عنوان نخست‌وزیر فعالیت کرد. وی هم‌اکنون و در پی اعتراض به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۸۸، نزدیک به ۱۰۰۰هزار روز است که به همراه همسرش در حبس خانگی به سر می‌برد.

علی اکبر ولایتی را شاید بتوان خوش اقبال‌ترین وزیرامورخارجه جمهوری اسلامی تاکنون دانست. وی که دکترای تخصصی کودکان از دانشگاه جانزهاپکینز را دارد، از سال ۱۳۶۰ به مدت ۱۶ سال در دولت‌های میرحسین موسوی و هاشمی رفسنجانی وزیرامورخارجه ایران بود.

سید علی‌نقی خرازی معروف به کمال خرازی ششمین وزیرامورخارجه ایران بود. وی دو دوره در دولت‌های اول و دوم محمد خاتمی این سمت را عهده‌دار شد. خرازی دکترای مدیریت آموزشی از دانشگاه هیوستون دارد. وی که مدرک کارشناسی ارشد علوم تربیتی را سال ۱۳۵۱ اخذ کرد، پس از انقلاب مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود.

منوچهر متکی هفتیمن وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران نام گرفت. وی در دولت‌های اول و دوم محمود احمدی‌نژاد به مدت ۵ سال این مسئولیت را عهده‌دار بود. نحوه‌ی برکناری وی به جنجالی رسانه‌ای تبدیل شد. او در حالی که در سنگال به سر می‌برد از سمت خود برکنار شد. خبر را مقامات سنگالی به وی دادند و بدون تشریفات و محافظت معمول مجبور به ترک سنگال شد.

علی اکبر صالحی، دومین وزیر امورخارجه دولت محمود احمدی‌نژاد بود. وی فارغ‌التحصیل مهندسی هسته‌ای از دانشگاه ام‌آی‌تی در آمریکا است. صالحی هم‌اکنون با حکم حسن روحانی به ریاست سازمان انرژی اتمی ایران منصوب شده است. وی در دولت محمد خاتمی نیز به مدت ۸ سال نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود.

محمد‌جواد ظریف نهمین وزیرامورخارجه جمهوری اسلامی و در کل صد و سومین در تاریخ ایران است که در مدت زمانی کوتاه توانسته توجه‌های زیادی را به خود جلب کند. آقای ظریف دیپلم کالج مقدماتی را سال ۱۳۵۵ در سانفرانسیسکو گرفت و دوره کارشناسی ارشد خود را در رشته روابط بین‌الملل در دانشگاه ایالتی سانفرانسیسکو کسب کرد. پس از آن در رشته مطالعات بین‌المللی دانشگاه دنور آمریکا مدرک کارشناسی ارشد و دکترا گرفت.

ظریف از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۷ در ایالات متحده آمریکا تحصیل کرده است. وی در دولت محمد خاتمی به عنوان سفیر ایران در سازمان ملل منصوب شد. حضور فعالانه‌ی وی در فضای مجازی خصوصا فیس‌بوک و توییتر مورد استقابل و توجه کاربران و رسانه‌های بین‌المللی قرار گرفته است. صفحه فیسبوک او تاکنون بیش از ۴۶۰هزار دنبال کننده دارد.

ظریف در حاشیه‌ی شرکت حسن روحانی در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با جان کری وزیر امورخارجه ایالات متحده آمریکا دیدار کرد. این اولین دیدار رسمی و وزرای خارجه دو کشور در طول عمر جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. این دیدار خشم تندروها در ایران را برانگیخت و روزنامه کیهان حملات تندی را متوجه ظریف کرد.

محمد‌جواد ظریف پس از این حملات اعلام کرد که دچار حمله عصبی شده است و مدتی را در بیمارستان بستری بوده. وی در مذاکرات هسته‌ای اخیر با نمایندگان شش کشور قدرتمند جهان در ژنو با ویلچر در نشست خبری پایانی حضور یافت.

از نکات جالب در مورد وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران حضور سه نفر آنها در فیلمی با عنوان "قضیه شکل اول، شکل دوم" ساخته عباس کیارستمی به عنوان مصاحبه شونده است. ابراهیم یزدی، صادق قطب‌زاده و کمال خرازی در این فیلم که سال ۱۳۵۸ ساخته شده حضور دارند. این فیلم بعدها اجازه پخش در جمهوری اسلامی نیافت.