آوای بی‌پیرایه‌ مادران (بخش دوم گفت‌وگو با سیما بینا)

یعنی "لالایی‌ها" نوعی خودگویه است و داستانی است از غم و تنهایی و امیدواری مادر، امیدواری برای آینده و دلتنگی و غم در مورد زنی که نشسته در خلوت‏اش با بچه و در واقع با خودش سخن می‏گوید.

دقیقا؛ همین‏طور است. حتی اگر آرزوی پسر دارد، آرزوی قهرمان شدن بچه‏اش دارد و یا این که بچه‏اش بزرگ شود، دست‏اش را بگیرد. امید زن به این بچه بوده است. یعنی دلتنگی را داشته و وظیفه‏ی خودش هم می‏دانسته که با همه‏ی دل‏خستگی‏های‏اش، این بچه را با مهربانی و نفس خود بخواباند و به او آرامش بدهد. اما دلتنگی خود را هم داشته است.

این دلتنگی را متاسفانه نه تنها در لالایی‏های ایران که در موسیقی محلی و در موسیقی ایران تقریبا می‏توان حس کرد. البته در موسیقی محلی و کلام آن همه چیز را می‏توان حس کرد؛ هم از شادی‏ها، هم از فرهنگ زندگی‏شان، هم از خوشی‏ها و جشن‏های‏شان می‏توان شنید. به همین خاطر بهتر است بگوییم که ما از موسیقی محلی و لالایی‏ها شناخت کاملی از فرهنگ هر منطقه را به دست می‏‏آوریم.

از کلام این "لالایی‌ها" گفتید؛ می‏خواستم از موسیقی آن‌ها هم بپرسم و این که چه نواهای مشترکی بین این لالایی‏ها وجود دارد؟

نوای مشترک به طور قاطع این بود که بیشتر این لالایی‏ها که نه آهنگ‏ساز و نه شاعر دارد، خیلی طبیعی از دل مادر برمی‏خیزد و مطابق سلیقه‏اش آن را می‏خواند، همه در نواهای شور و دشتی هستند. به ندرت لالایی‏هایی در ماهور و یا سه‏گاه شنیده می‏شوند. مثلا در لرستان که اساساً موسیقی محلی‏شان در ماهور است، لالایی‏ها هم در ماهور خوانده می‏شوند.
در مناطق مختلف، حتی در تهران یا شیراز که آهنگ‏های محلی خود را دارد، یکی از نغمه‏هایی که روی آن خیلی لالایی خوانده شده، نغمه‏ی بختیاری در دستگاه همایون است. با این نغمه خیلی لالایی خوانده می‏شود، همه به خواندن روی این نغمه عادت دارند که اتفاقا خیلی هم غمگین است.

هنگام جمع‏آوری این نغمه‏ها با چه مشکلاتی روبرو بودید؟

از جنبه‏ی جمع‏آوری و گردآوری این کارها، غیر از این که باید مادرانی را که بلد باشند جست‏وجو می‏کردم، یک مادر کافی نبود که برای من یک لالایی را بخواند. کما این که نغمه و کلامی از یک مادر می‏شنیدم، اما بقیه‏ی آن را فراموش کرده بود. ولی همین سرنخی می‏داد که من مجبور می‏شدم سراغ مادرهای دیگر بروم.

مشکلاتی هم ضمن برخورد با مادرها داشتم. بعضی‏ از مادرها نمی‏خواندند، برخی دیگر نمی‏خواستند صدای‏شان ضبط شود و به ناچار مجبور بودم از تلفن ضبط کنم یا از اعضای فامیل فردی را پیدا کنم که آن کلام را برای من بگوید و من بنویسم. هرچند من همیشه مشکل گردآوری در روستاها داشته‏ام و متاسفانه در ایام بعد از انقلاب، برخوردهای مامورین و مسئولین مناطق مشکل‏ساز بود. نمی‏گذاشتند مزاحم می‏شدند، فکر می‏کردند من آن‏جا کنسرت خواهم داد و یا … در حالی که قصد من گرد‏آوری و پژوهش بود.

یادم می‏آید خیلی پیش از لالایی‏ها، سفری به یکی از شهرهای خراسان داشتم. می‏خواستم چند تا از استادهای منطقه را ببینم و دوتارنوازی آنان را ضبط کنم، اسم نغمه‏ها را بدانم، مقام‏ها را از آنان بپرسم. همه‏ی این‏ها را در جزوه‏ای گردآوری کرده‏ بودم که شاید بتوان روزی آن را تکمیل کرد و منتشر کرد. به سراغ این هنرمندان رفته بودند و به آنان اعتراض کرده بودند که چرا با من دیدار داشته‏اند. اما اتفاقا خیلی روحیه‏ام خوب شد وقتی شنیدم یکی از هنرمندهای منطقه در پاسخ به این اعتراض گفته است: «چه عیبی دارد؟! من سیما بینا را با خوش‏رویی می‏پذیرم. همیشه از دزدی و قاچاق و این‏گونه مسایل در منطقه ما گفته می‏شود، اما این بانو می‏خواهد از موسیقی ما بگوید و بنویسد. چه عیبی دارد؟! این که باعث خوشحالی ما بوده و…».

یا این‏ که هنرمندانی را که با من ساز می‏زنند، من خودم جمع می‏کنم. هیچ کمکی از نظر ستاد و سازمان و بنیاد فرهنگی عظیمی نداریم. نه تنها من؛ من مشت نمونه‏ی خروارم که حالا فرصت این گفت‏وگو را با شما پیدا کرده‏ام و می‏گویم. اما حرف خیلی از هنرمندان و همکاران من است. ما باید خودمان به تنهایی برای انجام کار فرهنگی و هنری انرژی بگذاریم. راه‏مان هم اصلا غلط نیست. این را دلمان گواهی می‏دهد که درست است. این را همه‏ی تاریخ می‏گوید. من همیشه می‏گویم موسیقی، هنر و فرهنگ ملتی، روح و جان آن ملت است. در هر شرایطی باید هنرمندان این مسئولیت را داشته باشند و کار کنند.

اما هنرمندی را که با من ساز می‏زند، وقتی به شهرش برمی‏گردد، از کار بیکار می‏کنند. برای کار با سازهای محلی، برگزاری کنسرت و معرفی موسیقی مناطق در فستیوا‏ل‏ها، نوازنده‏های محلی را دعوت می‏کنم به این‏جا بیایند. وقتی نوازنده به شهرش برمی‏گردد، از او سؤال و جواب می‏کنند و محدودش می‏کنند. این‏ها همه درد دارد و برای حرکت و کار فرهنگی به نوعی بازدارنده هستند؛ چه برای آن نوازنده و چه برای من که تنها این طرف کار می‏کنم. ولی در عین حال این انرژی باید باشد و کار کنیم. به شکلی به خودمان انرژی می‏دهیم، از کجا… چطوری… از مردم.

درست سؤال من هم همین است که مشوقان شما در این کار چه کسانی یا چه عواملی بودند؟

باور کنید وقتی که فقط یکی دوتا ای‏میل از هم‏وطنان‏ام می‏بینیم که با چه صداقت و چه اصالت و شعوری درک کردند و تشویق می‏کنند، یا مثلا کتابی را از طریق سایت خریداری می‏کنند، خیلی انرژی می‏گیرم.الان من این کتاب را بعد از زحمت‏هایی که خودم به تنهایی از نظر مادی و معنوی به دوش کشیدم و هیچ اسپانسری نداشتم، نمی‏توانم ارائه بدهم و وقتی چند نفر در سایت یا فیس‏بوک من می‏گویند «دستت درد نکند»، به من انرژی می‏دهد. دوباره فکر می‏کنم که دنبال پروژه‏ی بعدی‏ام بروم. در عین حال که واقعا خسته از پایان یک پروژه هستم، اما از یک تشویق کوچک انرژی می‏گیرم. مثلا می‏بینیم با چه زحمتی کتاب‏ام را خریداری می‏کنند و کتابی که باید خیلی ارزان در اختیار هم‏وطنان قرار بگیرد، به خاطر مخارجی که در خارج از کشور برای چاپ، تهیه، حمل و نقل، هزینه‏ی پست و مالیاتی که به آن تعلق می‏گیرد، به قیمتی می‏رسد که من خجالت می‏کشم. اما چه‏ کنم دیگر، این هزینه‏ها هستند. تیراژ کتاب را هم مجبورم کم بزنم و تنها از این طریق می‏توانم آن را به دست مردم برسانم.

اما این را هم بگویم که همه‏ی‏ این‏ها مشکلات کار هستنند؛ ولی طی این ۳۰ ساله به این تجربه رسیدم که هرچقدر مشکل در راه کاری که عشق و ایمان در آن هست باشد، آدم به انجام‏اش مصرتر می‏شود. گرچه مشکلات سر راه موجب می‏شوند که چاپ یک کتاب این همه سال طول بکشد و کار دیر انجام می‏شود، ولی با عشق و علاقه‏ی بیشتری روی آن کار شده و می‏دانم که محتوای کار هم خیلی معنای بیشتری پیدا می‏کند.

"لالایی‌های ایرانی" را کجا چاپ کردید؟

این کتاب تنها کتاب نیست و اصل کار من، بازخوانی و خواندن لالایی‏ها با ملودی و لهجه‏ی مناطق مختلف است. می‏خواستم این کار یک مجموعه‏ باشد و با سی‏دی‏ها و همین‏طور نت ملودی‏ها ارائه شود. یعنی یک کار گرد‏آوری و پژوهشی باشد که در آرشیو خانواده‏های ایرانی بماند و هر وقت دلشان خواست بتوانند به آن مراجعه کنند. مثلا اگر دوستانی از دزفول، شمال و یا جنوب به دیدارشان می‏آیند، بتوانند او را دعوت به شنیدن لالایی منطقه‏ی خود بکنند.
اما به خاطر این سی‏دی‏ها و صدای زن، از چاپ کتاب‏ام هم در ایران محروم شدم و مجوز داده نشد. در حالی که خیلی از دوستان خواستند کمک کنند که این مجوز را از ارشاد بگیرند. اما نشد. تا این که در دبی امکاناتی فراهم شد و آن‏جا دوستانی داشتم که می‏توانستند ناظر چاپ باشند. کتاب را در دبی چاپ کردیم.

سی‏دی‏ها را هم همان‏جا آماده کردید؟

نه متاسفانه؛ اجازه نداشتم سی‏دی‏ها را در دبی چاپ کنم. چون آن‏جا هم یک مملکت اسلامی است و برای چاپ آن‏ها نیاز به اجازه‏ی سفارت ایران در دبی بود. به همین دلیل مجبور شدیم کتاب‏ها را با کشتی به دفتر هنری‏ام در آلمان منتقل کنیم. سی‏دی‏ها را این‏جا چاپ کردم و مجبور شدیم کتاب‏ها را دوباره یک به یک از نایلکس بیرون بیاوریم و سی‏دی‏ها را در آن قرار بدهیم. در این‏جا هم آن‏ها را از طریق پست به دست دوستانی که علاقه‏مند باشند می‏رسانیم.

یک دفترچه‏ی نت هم همراه کتاب است و نت تمام لالایی‏ها در دفترچه‏ی جداگانه‏ای چاپ شده.

بله همین‏طور است.

به مساله‏ی دیگری که می‏خواهم اشاره کنم، طراحی‏های شما است. طراحی از مادرانی از مناطق مختلف ایران که بچه‏‏ی خود را در آغوش دارند. طراحی‏ها از خود شماست؟

حس خود من این است که در این مجموعه‏ی کتاب لالایی‏های ایران خیلی احساس عشق هست. غیر از این که موضوع آن لالایی‏های مادران است؛ یعنی عشقی طبیعی و ارتباط انسانی طبیعی مادر و فرزند است، در روند تهیه و چاپ آن هم عشق زیادی نهفته است.
همان‏طور که گفتم، لالایی‏ها را به ناچار در استودی پسرم ضبط کردم که برای‏ام بهترین هم بود. از هنرمندانی که دعوت کردم، از هر شهر و روستایی با چه عشق و علاقه‏‏ و محبتی آمدند و هرکدام نغمه و ترنمی از ساز منطقه را زیر این لالایی‏ها نواختند. باز با چه مهر و محبتی، باز با چه ایثار و صفایی.

کتاب را هم توانستم با همکاری خواهرانم درست کنم؛ خواهرم هما که استاد زبان است، تمام لالایی‏ها و دیگر مطالب کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده است. در دبی با خواهر دیگرم که گرافیست است، نشستیم و کتاب را صفحه‏آرایی کردیم. دوست نازنینی هم ناظر چاپ کتاب بود. حتی کسی که کتاب را برای‏ام ادیت کرد، با صفا و محبت زیادی این کار را کرد.
من شرمنده‏ی تمام این عزیزان هستم. اما همه‏ی آن‏ها در واقع قدمی در جهت فرهنگ ملی ایران گذاشته‏اند.

خانم بینا، شما خودتان هیچ‏ وقت برای بچه‏های‏تان لالایی خوانده‏اید؟

خیلی! برای‏شان لالایی می‏خواندم. منتها خیلی وقت‏ها هم شعرهایی را می‏خواندم. حقیقت‏اش را بخواهید، این تجربه را دارم که بچه‏ها با آهنگ لالایی بغض می‏کردند و گریه‏شان می‏گرفت. بعد مجبور می‏شدم همین لالایی را کمی ریتمی‏تر کنم و ریتمی هم بگیرم که بغض نکنند. چون کلام آن را آنقدر نمی‏فهمیدند، ولی نوای موسیقی ما، آن‏چه مادرها روی آن لالایی می‏خوانند، محزون است و بچه با آن بغض می‏کند.

از نوه‏تان یاد کردید؛ اگر بخواهید برای او لالایی بخوانید، چه می‏خوانید؟

یک لالایی بیرجندی بلدم که او خیلی از آن خوشش می‏آمد. تا می‏گفتم «گلوک مو» یعنی گل کوچولوی من، می‏خندید:
لالا لالا گلوک مو
دخو شو، بلبوک مو
لالا لالا گل زیره
چطو خوابت نمی‏گیره؟
گلم دخو
گلم بیدار
گلم هرگز نشی بیمار

خانم بینا، شما هم‌چنان فعال، بانشاط و پرکار هستید؛ چه کار دیگری را در حال حاضر در دست دارید؟

دنبال کارهای موسیقی محلی هستم. الان یک سال است که در موسیقی بلوچ و موسیقی سیستان و بلوچستان کنجکاوی می‏کنم. دوستانی هم پیدا کرده‏ام که از آن‏ها نغمه‏هایی ضبط کرده‏ام، اشعارش را نوشته‏ام و شانسی که دارم این است که یکی از هنرمندان محلی بلوچ در نروژ است. به همین خاطر بارها به نروژ هم سفر کرده‏ام. دوست و هنرمند محترم بلوچ دیگری در سوئد داریم که یا من به سوئد رفته‏ام و یا ایشان به آلمان آمده و با هم کار کرده‏ایم.
در فرصتی، انشالله باید به بلوچستان و مناطق کویری سفر کنم. موسیقی محلی بلوچ خیلی قشنگ است.

مصاحبه‌گر: شیرین جزایری
تحریریه: بهمن مهرداد