کاسپاروف؛ نابغهای که به فدراسیون جهانی شطرنج کیش داد
۱۳۹۲ فروردین ۲۴, شنبه
نبوغ گاری کاسپاروف در بازی شطرنج مثال‌زدنی است. درباره ویژگی‌های او گفته بودند اگر بازی تهاجمی، نوآوری و ریسک‌پذیری را با خودپسندی و حساسیت و دمدمی مزاجی ترکیب کنیم، شخصیت کاسپاروف را توصیف کرده‌ایم. و این خصوصیات تا اندازه‌ای یادآور بزرگ‌ترین مشت‌زن تاریخ نیز هست. بیهوده نیست که بسیاری کاسپاروف را "محمد علی" جهان شطرنج می‌دانند.
کاسپاروف در ۲۲ سالگی به عنوان جوان‌ترین بازیکن تاریخ شطرنج به مقام قهرمانی جهان رسید و ۱۵ سال این مقام را در اختیار داشت. او در این رشته ورزشی به آنچنان جایگاه والایی رسید و از چنان اعتباری برخوردار شد که یک‌تنه در برابر فدراسیون جهانی شطرنج ایستاد و سلسله‌مراتب آن را به منازعه طلبید. با کاسپاروف برای نخستین بار شکافی در این نهاد معتبر شطرنج جهان ایجاد شد.
استعدادی بی‌همتا
گاری کاسپاروف در تاریخ ۱۳ آوریل ۱۹۶۳ در باکو پایتخت جمهوری آذربایجان شوروی زاده شد. نام واقعی او "گاریک واینشتاین" بود. مادرش کلارا کاسپاریان، ارمنی و معلم موسیقی بود و پدرش کیم موئیسوویچ واینشتاین، یک ویلون‌نواز یهودی. لئونید واینشتاین عموی او نیز آهنگساز شناخته‌شده‌ای بود. به این ترتیب گاری در خانواده‌ای روشنفکری و هنردوست رشد کرد.
وی در پنج سالگی قواعد شطرنج را از پدرش آموخت. اطرافیان بزودی متوجه شدند که او در بازی شطرنج استعداد زیادی دارد.
در همان زمان رویدادی عجیب مسیر بعدی زندگی کاسپاروف را رقم زد. پدر و مادر او پس از مدت‌ها فکر کردن از حل یک مسئله شطرنج عاجز مانده بودند، ولی یک روز بعد شاهد بودند که گاری راه حل را به آنان نشان داد. بدین‌سان گاری کاسپاروف با موافقت والدین خود از هفت سالگی به‌طور منظم در "کاخ جوانان پیشرو" در باکو زیر نظر مربی آموزش شطرنج دید.
گاری در هشت سالگی پدرش را از دست داد. مادرش هنگامی که گاری دوازده ساله بود نام خود را از کاسپاریان به کاسپاروف تغییر داد تا نام فامیل‌اش آهنگی روسی داشته باشد. "گاریک واینشتاین" نیز از آن پس خود را "گاری کاسپاروف" نامید.
آموزش زیر نظر بوتوینیک
شطرنج ورزش ملی شوروی سابق و روسیه کنونی است. بی‌دلیل نیست که استعدادی استثنایی چون کاسپاروف به سرعت شناخته شد و آموزش دید. کاسپاروف در ده سالگی در آموزشگاه شطرنج میخائیل بوتوینیک ثبت‌نام کرد. بوتوینیک پیش‌تر سه بار به مقام قهرمانی جهان رسیده بود. این شطرنج‌باز نامدار شوروی به بزرگ‌ترین مربی و الگوی کاسپاروف و بعدها همزمان جدی‌‌ترین تحلیلگر بازی‌های او تبدیل شد.
کاسپاروف در مکتب بوتوینیک ریزه‌کاری‌های بازی شطرنج را آموخت و ۱۵ سال بیشتر نداشت که در آموزشگاه او جایگاهی کانونی اشغال کرد و عملا به دستیار بوتوینیک تبدیل شد. دیری نپایید که استعداد کاسپاروف به تمامی شکوفا شد. او در سال‌های ۱۹۷۶ و ۱۹۷۷ دوبار پی در پی قهرمان شطرنج جوانان اتحاد شوروی شد و سرانجام در سن ۱۸ سالگی به مقام قهرمانی شطرنج این کشور رسید. پس از این موفقیت نام کاسپاروف در فهرست نامزدهای رقابت با آناتولی کارپف، قهرمان وقت جهان بر سر مقام قهرمانی در جایگاه نخست قرار گرفت.
کاسپاروف در سال‌های ۱۹۸۳ و ۱۹۸۴ در رقابت برای تعیین نامزد قهرمانی جهان خوش درخشید. او در دیدارهای یک چهارم نهایی، نیمه نهایی و نهایی به ترتیب سه هموطن خود آلکساندر بلیاوسکی، ویکتور کورچنوی و واسیلی اسمیسلوف (قهرمان پیشین شطرنج جهان) را قاطعانه شکست داد.
کاسپاروف در برابر بقیه جهان
سرانجام در سپتامبر ۱۹۸۴ مسابقات جهانی میان آناتولی کارپف قهرمان جهان و گاری کاسپاروف در مسکو آغاز شد. در این دوره از مسابقات نه تنها فدراسیون شطرنج شوروی به دلیل مواضع انتقادی کاسپاروف نسبت به نظام شوروی از کارپف پشتیبانی می‌کرد، بلکه فدراسیون جهانی شطرنج (FIDE) نیز که رئیس آن فلیسو کامپومانس از دوستان کارپف بود، تلاش می‌کرد مقام قهرمانی کارپف به خطر نیفتد.
قرار بود در آن دور از مسابقات هر شطرنج‌بازی شش بار پیروز می‌شد قهرمان جهان شود. نتایج مساوی به حساب نمی‌آمد. کارپف مسابقات را توفانی آغاز کرد و به سرعت توانست چهار بر صفر از حریف جوان خود پیش افتد. ولی کاسپاروف پس از ناکامی اولیه روش بازی خود را تغییر داد و تلاش کرد بازی‌های بعدی را به تساوی بکشاند.
با طول کشیدن زمان مسابقات تدریجا آثار فرسایش جسمی و روحی در کارپف که مسن‌تر بود، آشکار شد و کاسپاروف توانست با چند برد فاصله خود را با حریف کم کند. کارپف در آن مسابقات حدود ۱۱ کیلو وزن کم کرد و چند بار در بیمارستان بستری شد.
سرانجام پس از ۴۸ بازی که روی هم ۳۰۰ ساعت به درازا کشید، فدراسیون جهانی شطرنج پا در میانی و اعلام کرد که برای "حفظ سلامت هر دو بازیکن" ناچار است مسابقات را تعطیل کند. بسیاری از کارشناسان شطرنج جهان که می‌دیدند کاسپاروف کاملا سرحال است، معتقد بودند که این تصمیم صرفا برای جلوگیری از شکست کارپف اتخاذ شده است. کاسپاروف بعدها در زندگینامه‌ی خود تحت عنوان "بازی سیاسی" که در سال ۱۹۸۷ منتشر شد، فدراسیون شطرنج جهان و شوروی را متهم کرد که علیه او دسیسه‌چینی کرده‌اند.
دور بعدی مسابقات در اکتبر سال ۱۹۸۵ بار دیگر در مسکو برگزار شد. در این دور قواعد مسابقات تغییر کرده بود و به ۲۴ بازی محدود می‌شد. هر برد یک امتیاز و هر مساوی نیم امتیاز داشت. کارپف به عنوان قهرمان جهان فقط به ۱۲ امتیاز نیاز داشت ولی کاسپاروف باید حداقل به ۵ / ۱۲ امتیاز دست می‌یافت تا قهرمان جهان شود. این مسابقات سرانجام در میان هیجان عمومی شطرنج‌دوستان جهان با نتیجه‌ی ۱۳ بر ۱۱ به سود کاسپاروف پایان یافت و او با ۲۲ سال سن به عنوان جوان‌ترین شطرنج‌باز تاریخ تاج قهرمانی را بر سر گذاشت.
شکاف در فدراسیون جهانی شطرنج
کاسپاروف پس از این موفقیت سه بار به ترتیب در سال‌های ۱۹۸۶(در لندن و لنینگراد) ، ۱۹۸۷ (در سویا) و ۱۹۹۰ (در نیویورک و لیون) از مقام قهرمانی خود در برابر کارپف دفاع کرد. در سال ۱۹۹۳ اختلافات میان کاسپاروف و فدراسیون جهانی شطرنج باعث شد که قهرمان جهان از این نهاد بین‌المللی انشعاب و راسا اقدام به تاسیس "اتحادیه شطرنج حرفه‌ای" کند. کاسپاروف این نهاد را به ناتوانی، فعالیت آماتوری و خودکامگی متهم می‌کرد. فدراسیون جهانی شطرنج نیز کاسپاروف را از مقام قهرمانی جهان خلع کرد.
او پس از این اقدام به ابتکار خود و با همکاری حریف بریتانیایی‌اش نایجل شورت مسابقات جهانی شطرنج برگزار کرد. کاسپاروف در دور نخست این مسابقات در سال ۱۹۹۳ در لندن نایجل شورت را قاطعانه شکست داد و بار دیگر در سال ۱۹۹۵ در برابر ویسواناتان آناند (قهرمان کنونی جهان) به موفقیت چشمگیری دست یافت.
به موازات آن فدراسیون جهانی شطرنج نیز مسابقاتی در سال ۱۹۹۵ برگزار کرد و در آن کارپف را به عنوان قهرمان جهان به رسمیت شناخت. بدین‌سان برای مدتی عملا دو قهرمان شطرنج جهان وجود داشت. مدتی بعد "اتحادیه شطرنج حرفه‌ای" انحلال خود را اعلام کرد. ولی تا پنج سال هیچ نهادی حاضر به برگزاری مسابقاتی نشد که در آن شطرنج‌بازی به مصاف کاسپاروف برود.
سرانجام در سال ۲۰۰۰ شرکتی به نام Braingames ابتکار برگزاری مسابقاتی را برعهده گرفت که در آن یک شطرنج‌باز جوان روس به نام ولادیمیر کرامنیک به مصاف قهرمان واقعی جهان رفت. کرامنیک که در آن زمان ۲۵ سال داشت خود از شاگردان کاسپاروف محسوب می‌شد و وی را الگوی خود می‌دانست.
کاسپاروف در این مسابقات در میان شگفتی و غافلگیری همه‌ی کارشناسان جهان شطرنج تسلیم کرامنیک شد. وی اگر چه مقام قهرمانی جهان را واگذار کرد ولی تا سال ۲۰۰۵ که حضوری فعال در صحنه شطرنج جهان داشت، در تورنمنت‌ها و مسابقات گوناگون تسلط بی‌چون و چرایی بر حریفان خود داشت.
کاسپاروف در سن ۴۲ سالگی کناره‌گیری خود را از شطرنج حرفه‌ای اعلام کرد. وی گفت که احساس می‌کند در چنین سنی دیگر قادر نیست یک تورنمنت را بدون خطا پشت سربگذارد. کاسپاروف در زمان کناره‌گیری از صحنه جهانی شطرنج، با "عدد الو" ۲۸۱۲ در صدر رده‌بندی شطرنج‌بازان بزرگ جهان قرار داشت. "عدد الو" در جهان شطرنج رقمی ارزشی برای تعیین قدرت فکری شطرنج‌بازان است. در سال ۲۰۰۶ فدراسیون جهانی شطرنج بار دیگر زیر چتر واحدی متحد شد.
کاسپاروف و سیاست
کاسپاروف در جوانی در دهه ۸۰ نیز جزو ناراضیانی بود که از نظام شوروی انتقاد می‌کرد. او خواهان دمکراسی، حق آزادی بیان و رواداری در کشور خود بود. کاسپاروف در سال‌های آخر دهه‌ی ۸۰ از اصلاحات گورباچف پشتیبانی می‌کرد. ولی بعدها از گورباچف و دیگر رهبران شوروی انتقاد کرد که در جریان منازعه‌ی خونین میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه‌ی قره‌باغ قاطعانه عمل نکرده‌اند.
کاسپاروف در سال ۱۹۹۰ در زمره موسسان "حزب دمکراتیک" روسیه بود که اپوزیسیون این کشور را نمایندگی می‌کرد. وی معاون دبیرکل حزب بود ولی بعدها به دلیل انتقاداتی که از برنامه این حزب داشت از آن کناره‌گیری کرد.
کاسپاروف پس از کناره‌گیری از شطرنج حرفه‌ای در سال ۲۰۰۵ بار دیگر به فعالیت سیاسی در روسیه روی آورد و از جمله اقدام به تاسیس جریانی به نام "روسیه دیگر" کرد. ولی مقامات کرملین اجازه ندادند که کاسپاروف با این تشکیلات در انتخابات سال ۲۰۰۸ در روسیه شرکت کند. آنان معتقد بودند که "روسیه دیگر" یک حزب واقعی نیست.
روش بازی کاسپاروف
روش بازی کاسپاروف کاملا تهاجمی بود. او جزو شطرنج‌‌بازانی به‌شمار نمی‌رود که یک استراتژی محتاطانه دنباله می‌کنند و پیش از هر حرکتی با احتیاط مدت‌ها درباره آن می‌اندیشند. درست برعکس، کاسپاروف همواره با حرکاتی ناگهانی و محاسبه‌ناپذیر حریفان خود و کارشناسان شطرنج را شگفت‌زده می‌کرد.
کاسپاروف از همان آغاز بازی تلاش می‌کرد با حملات سریع و کوبنده، موقعیت برتری برای خود ایجاد کند، موقعیتی که باعث می‌شد او تا پایان بازی بر حریف خود مسلط باشد و او را در تنگنا قرار دهد.
کاسپاروف شطرنج‌باز با انضباطی بود. او از مدت‌ها پیش از آغاز تورنمنت‌ها درباره حریفانش مطالعه و خود را برای مقابله با آنان آماده می‌کرد. نزدیکان او گفته‌‌اند که کاسپاروف بسیار با نظم بود و به گونه‌ای متدیک و روشمند پیش می‌رفت و خود را آماده می‌کرد.
خود کاسپاروف در این باره گفته بود: «شطرنج به آدمی منطق، فانتزی، انضباط و عزم و اراده می‌آموزد». می‌توان گفت که خود کاسپاروف هم در زندگی بر پایه همین اصول زیسته است.
کاسپاروف در اواخر دهه ۸۰ تا اواسط دهه ۹۰ چند بار به رویارویی با کامپیوترهای شطرنج‌باز پرداخت و در بیشتر این مسابقات موفق به شکست آنها شد. وی در سال ۱۹۹۹ نیز در ابتکاری بی‌سابقه از طریق اینترنت علیه " تیم جهان" مسابقه داد.
در این مسابقه علاوه بر چند استاد بزرگ شطرنج که هدایت مسابقه علیه کاسپاروف را برعهده داشتند، هرکس می‌توانست از طریق اینترنت در بازی شرکت کند و پیشنهادی برای حرکت بعدی "تیم جهان" ارائه دهد. بهترین پیشنهاد که بیشترین آرا را به خود اختصاص می‌داد، به عنوان حرکت بعدی به ثبت می‌رسید. این مسابقه سخت و طولانی سرانجام پس از چهار ماه و ۶۲ حرکت با پیروزی کاسپاروف به پایان رسید و "تیم جهان" شکست در برابر این بازیکن نابغه را پذیرفت.