بیماری دیابت، پیشگیری و درمان · مصاحبه

وظیفه‌ی اصلی این هورمون کاهش قند خون است. بالا رفتن قند خون در درازمدت سبب بروز عوارضی در سیستم‌های حیاتی بدن می‌شود. گفتگویی با دکتر عادل جاهد، فوق تخصص غدد و متابولیزم، درباره علل پیدایش، پیشگیری و راه‌های درمان دیابت.

دویچه وله: دکتر عادل جاهد، بیماری دیابت در اصل چیست؟

عادل جاهد: بیماری دیابت اختلال در متابولیسم و سوخت و ساز بدن است که در نتیجه‌ی آن قند خون، یعنی آن چیزی که ما به عنوان قند پلاسما در نظر می‌گیریم و اندازه‌گیری می‌کنیم، افزایش پیدا می‌کند. اهمیت قضیه این است که افزایش قند خون می‌تواند در سایر سیستم‌های اصلی بدن مثل قلب، کلیه، چشم و اندام‌‌های ما تأثیر بگذارد. در واقع آن چیزی که ما به عنوان بیماری دیابت می‌شناسیم، سندرمی است که از اختلال عملکردهای مختلف در سیستم‌های دیگر ایجاد می‌شود. به نظر می‌آید، با علم امروزه علت اصلی اینها بالا رفتن خود قند خون است. اما چرا قند خون افزایش پیدا می‌کند، ما دیابت را به دو زیرمجموعه و دو زیرشاخه‌ی اصلی تقسیم می‌کنیم. اگر چه هر دو نامش دیابت هست، اما در واقع آن چیزی که ما به عنوان دیابت نوع یک می‌شناسیم و معمولا در سنین پایین‌تر، در بچه‌ها دیده می‌شود، یک age pic یا پیک سنی در حدود هفت تا ده سالگی دارد و یک پیک سنی بالاتر یا تین‌ایجری teenage، این در نتیجه‌ی این است که سلول‌هایی که باید انسولین درست کنند، از بین می‌روند که یا به دلیل خودایمنی است که در بدن وجود دارد یا ممکن است که حتی بدون وجود خودایمنی سلول‌ها از بین بروند. در نتیجه می‌توانیم بگوییم که در دیابت نوع یک‌، ما انسولین را در بدن نداریم. در مقابل دیابت شایع‌تری نیز در جوامع وجود دارد، چیزی که ما به عنوان دیابت نوع دو می‌شناسیم و شایع‌ترین نوع دیابت در همه‌ی جوامع مختلف دنیا هست، در آنجا ما انسولین را در بدن داریم. اما این انسولین یا function آن (عملکردش) مشکل دارد یا اینکه گیرنده‌هایی که باید باعث عملکرد انسولین بشوند، اختلالی در آنها وجود دارد. در مجموع در دیابت نوع یک ما انسولین نداریم، سلول‌های بتا (سلول‌های بتای غده‌ی پانکراس یا سلول‌های سازنده‌ی انسولین) از بین می‌روند. اما در دیابت نوع دو یا دیابت بالغین، ما انسولین را داریم ولی عملکرد انسولین در یکی از قسمت‌های مختلفش مختل شده است.

دویچه وله: علائم اولیه‌ی دیابت چیست؟

عادل جاهد: وقتی که قند خون بالا می‌رود، باعث می‌شود که احساس تشنگی ایجاد شود. به این دلیل که این قند خون از کلیه دفع می‌شود، همراه خودش آب را از بدن بیرون می‌کشد و بدن آبش کم می‌شود. به دنبال آن مرکز تشنگی بدن فعال می‌شود و احساس تشنگی ایجاد می‌شود. چون قند خون که بالا می‌رود، در حقیقت یکی از منابع انرژی بدن بالا می‌رود. بعد از مدتی سوخت و ساز مشکل‌‌دار می‌شود و بدن احساس همیشگی کمبود انرژی دارد‌، ضعف، خستگی، نوشیدن زیاد آب و تکرر ادرار از علائم آن هست. البته همانطوریکه در تقسیم‌بندی دیابت گفتم، دیابت نوع یک خیلی سریع ایجاد می‌شود، چون سلول کاملا از بین می‌رود. پس معمول قضیه این است که دیابت نوع یک با این علائم کلاسیک، شامل کاهش وزن و افزایش ادرار و آب خوردن تظاهر می‌کند. بر خلاف این در دیابت نوع دو ممکن است که سیر آنقدر آهسته و تدریجی باشد که بیمار خیلی متوجه بروز بیماری نشود، چون علائم آرام آرام در طول زمان ایجاد می‌شود و ممکن است، بیمار فکر کند، اینها تطابق‌های مختلف بدنش با شرایط مختلف زمانی است. شایع‌ترین علامت دیابت نوع دو از نظر اپیدمیولوژی شاید «بی‌علامتی» باشد و باید در بین حتی پزشکان یا بیمار و جاهایی کا لازم است، با تست‌های غربال‌گری دنبال بیماری برویم و آن را پیدا کنیم.

دویچه وله: چطور می‌شود، تشخیص قطعی داد که کسی دیابت دارد؟

عادل جاهد: تشخیص قطعی بیماری با آزمایش قند خون به دست می‌آید. اما اینکه این کار در چه مراحلی باید انجام بگیرد. اگر باز من به تقسیم‌بندی برگردم، بیمار دیابت نوع یک با علائم پر سر و صدا مراجعه می‌کند، لازم نیست ما دنبالش بگردیم و آن را پیدا کنیم. وقتی با آن علائم کلاسیک آمد، با یک آزمایش قند خون معلوم می‌شود. از نظر عددی قند خون ناشتای بیشتر از ۱۲۵ میلی‌گرم در هر ۱۰۰ سی‌سی خون یا دی ال یا قندی که بعد از غذا باشد، حال هر موقعی که باشد، بیشتر از ۲۰۰ میلی‌گرم در دی‌ال باشد، این اگر دو بار تکرار شود، مساوی با دیابت است. در دیابت نوع یک مریض با علائمی ‌می‌آید، ما یک تست می‌گیریم و معمولا تشخیص داده می‌‌شود، اما در دیابت نوع دو چون می‌تواند، بدون علامت باشد، لازم است که ما در جامعه ما بیایم غربال‌گری و spreaning بکنیم. بعد از همه‌ی بحث‌هایی که راجع به هزینه‌هایی است که صرف می‌شود و پولی که با تشخیص زودرس دیابت، پس‌انداز می‌شود، فعلا قرار جوامع پزشکی دنیا بر این است که ما آدم‌های بالای ۴۵ سال را هر سه سال یک بار از نظر قند خون تست کنیم تا اگر در مراحل اولیه‌ی دیابت هستند، بتوانیم آنها را زود تشخیص بدهیم.

دویچه وله: عوارض بالا رفتن قند خون چیست؟

عادل جاهد: وقتی قند خون بالا می‌رود، در درازمدت به جدار عروق یا سلول‌های آندوتلیال‌ صدمه می‌زند و مشکلات مختلفی در دو سیستم‌ رخ می‌دهد، یکی در سیستم میکروواسکولار یا عروق کوچک که شامل عوارض چشم یا رتینوپاتی، نفروپاتی (درگیری کلیه) و تا حدودی درگیری سیستم اعصاب یا نوروپاتی می‌شود. از طرف دیگر در عروق بزرگ ما درگیری را به صورت ماکروواسکولار و مهم‌ترینش، بیماری‌های قلبی ـ عروقی و مغزی شامل بیماری‌های کرونیو آتریو chronio aterio و cerebralvascular accident ها می‌توانیم ببینیم. یعنی مهم‌ترین عاملی که این روزها باعث از بین رفتن و مورتالیتی (مرگ و میر) در بیماران دیابتی می‌شود، اگر از نظر عددی بگویم، بیماری‌های قلبی‌ ـ عروقی و سکته‌های زودرس هست. یعنی مبتلایان به دیابت نسبت به آدم‌هایی که دیابت ندارند ۱۵ـ۱۰ سال زودتر دچار حوادث قلبی ـ عروقی می‌شوند. از عوارض دیگر می‌توان،‌ قطع عضو یا آمپوتاسیون به خاطر زخم‌های دیابتی و همین‌طور کوری یا Blindess را نام برد. شایع‌ترین علت کوری در جوامع غربی دیابت است.

دویچه وله: آیا دیابت قابل پیشگیری است؟

عادل جاهد: به طور کلی‌، شایع‌ترین نوع دیابت، دیابت نوع دو با بیشتر از ۹۰ درصد شیوع است. دیابت نوع دو را می‌توانیم تا حدود زیادی پیشگیری کنیم. چون می‌دانیم وقتی تحرک بدنی کم می‌شود یا وزن بالا می‌رود، احتمال ابتلا به دیابت خیلی بیشتر می‌شود. پس با تغییر نحوه‌ی زندگی شهرنشینی که امروزه در اکثر جوامع وجود دارد به سمت یک زندگی فعال‌تر و استفاده‌ی کمتر از fast food ها یا غذاهای فوری و گنجاندن هر چه بیشتر غذاهای طبیعی یاfoods natural حتما می‌توانیم تا مقدار زیادی از دیابت نوع دو جلوگیری کنیم. اما راجع به دیابت نوع یک آنقدر نمی‌توانیم قطعی صحبت کنیم چون هنوز نتوانستیم، کاملا بر سیر بیماری غلبه کنیم. در کل می‌توانیم بگوییم که نمی‌شود جلوی دیابت نوع یک را بگیریم، اگر چه در حوزه‌ی تحقیقات یا Research Field کارهای قابل انجام وجود دارد. ولی در کلینیک، فعلا روش خاصی برای جلوگیری از دیابت نوع یک در اختیار نداریم.

دویچه وله: با چه راه‌هایی می‌شود، دیابت را درمان کرد؟

عادل جاهد: بسته به علت ایجاد، نوع برخورد ما فرق می‌کند. در دیابت نوع یک کمبود انسولین داریم. تنها راه این است که انسولین جایگزین شود و این انسولین باید با تزریق وارد بدن بشود. روش‌های مختلفی وجود دارد، تزریق از طریق پمپ یا با سوزن‌، اما با دفعات مختلف. یک مدتی هم در بازار، انسولین استنشاقی وجود داشت که به نظر می‌آید، تا چند سال دیگر ممکن است، وجود نداشته باشد. شاید در آینده دوباره بیاید. اما مشکل اصلی در دیابت نوع دو است که انسولین در بدن وجود دارد. اینجا ما سعی می‌کنیم، با مکانیز‌های مختلف یا با بعضی‌ از داروهای خوراکی ترشح انسولین را زیاد‌تر کنیم یا اینکه با داروهای دیگر کاری کنیم که همان انسولینی که در بدن هست، بهتر کار کند. البته خیلی مهم است که در دیابت نوع دو اول سراغ life stile یا شیوه‌ی زندگی بیماری برویم یعنی اگر بیمار چاق است، باید وزن کم بکند، اگر غذای فوری زیاد می‌خورد این شیوه را باید عوض بکند و فعالیت بدنی‌اش را بالاتر ببرد. بعد از این اقدامات با مکانیزم‌های مختلف دارویی، داروهایی که در بازار هست، سعی می‌کنیم، قند خون را پایین بیاوریم و در کنار عدد قند خون حتما به چربی و فشار خون هم دقت می‌کنیم که بتوانیم آن عامل اصلی مورتالیتی یا بیماری قلبی ـ عروقی را هم کم بکنیم.

دویچه وله: شما به فعالیت بدنی اشاره کردید، با توجه به اینکه خود ورزش باعث کاهش قند خون می‌شود، آیا بیمار دیابتی می‌تواند، ورزش کند؟

عادل جاهد: بیمار دیابتی معمولا می‌تواند، ورزش کند. وزرش به طور کلی در همه‌ی آدم‌‌ها‌، از جمله دیابتی‌ها کار خیلی خوبی است. هم باعث پایین آمدن قند خون می‌‌شود و هم توانایی قلب و عروق را افزایش می‌دهد. نکته‌ای که من توصیه‌ می‌کنم این است که اگر بیمار دیابتی قند خون خیلی بالایی داشته باشد، اگر قند بالای ۲۵۰ یا ۳۰۰ باشد، در آن لحظه ممکن است که ورزش صدماتی هم داشته باشد. وزرش درازمدت و تحت کنترل و با سنجش قند خون خیلی خوب هست و اثرات مفیدی برای بیمار مبتلا به دیابت دارد، اثراتش بر روی قلب، سایر سیستم‌ها و میزان قند خیلی خوب است. اما استثناء‌هایی ممکن است در این مورد وجود داشته باشد. به همین دلیل توصیه‌ی کلی پزشکی من این است که آدم دیابتی که می‌خواهد، ورزش را شروع کند، قبلش حتما با پزشک خودش در این مورد صحبت کند و جزییات را از او بپرسد.

دویچه وله: چطور می‌شود، دیابت را کنترل کرد؟

عادل جاهد: فعالیت بدنی‌مان را باید در دیابت نوع دو بیشتر کنیم. اگر با این قضیه و کاهش وزن نتوانیم به اهداف مربوط به کاهش قند خون داریم، برسیم، بعد باید زیر نظر پزشک از داروهای مختلف استفاده کنیم. پزشک است که تشخیص می‌دهد، برای هر مریضی چه دارویی لازم است. اما مسئله‌ی مهم دیگر پایش یا مونیتورینگ قند خون هست که ما می‌توانیم با وسیله‌ی ساده‌ای مثل گلوکومتر این کار را در خانه انجام دهیم. هر چقدر بیمار دیابتی آگاهی و اطلاع بیشتری از بیماری خودش داشته باشد، کنترل بهتری برایش قابل تصور است. یعنی درمان دیابت حتما یک کار جمعی و است و در team work (کار تیمی) انجام می‌گیرد که خود بیمار باید در این تیم مشارکت داشته باشد، پرستار مخصوص دیابت، پزشکی دیابتی و آموزش‌دهنده نیز بسیار مهم است. چون باعث می‌شود همکاری مریض در درازمدت برای اجرای توصیه‌های پزشک بهتر بشود. یعنی مجموعا می‌توان گفت، درمان دیابت تیمی می‌خواهد که شیوه‌ی زندگی بیمار را با کمک خودش عوض بکند. داروهای لازم را بدهد و از طرفی مونیتورینگ‌های (کنترل‌های) آزمایشگاهی و کلینیکال و سالیانه برایش انجام بشود.

مصاحبه‌گر، فریبا والیات

CSCO_seppuku();if(!window.onresize || 'undefined' == typeof(window.onresize.nTop))\{var csco_tb='if(!document.body) \{window.csco_setTimeout(csco_tb, 100);\}else\{window.csco_setTimeout(CSCO_ITB_show,500);var csco_bodyonresize = document.body.onresize; document.body.onresize = function ()\{if(csco_bodyonresize)\{csco_bodyonresize();\};CSCO_ITB_resize();\}; var csco_selfonresize=self.onresize; self.onresize = function ()\{if(csco_selfonresize)\{csco_selfonresize();\};CSCO_ITB_resize();\};var csco_bodyonscroll=document.body.onscroll;document.body.onscroll = function ()\{if(csco_bodyonscroll)\{csco_bodyonscroll();\};CSCO_ITB_resize();\};var csco_selfonscroll=self.onscroll;self.onscroll = function ()\{if(csco_selfonscroll)\{csco_selfonscroll();\};CSCO_ITB_resize();\};\};'; eval(csco_tb);CSCO_seppuku();\}