عربستان؛ وابستگی به مواد خام و ضرورت اصلاحات

شاید عنوانی که گیدو اشتاینبرگ برای کتابش برگزیده، پیش از نشر این کتاب در سال آینده تغییر کند. این کتاب در حال حاضر «جنگ سرد در خلیج فارس» نام دارد.

اما در حالی که عربستان سعودی و ایالات متحده امریکا در مورد یک واکنش مناسب به حمله بر تاسیسات نفتی عربستان سعودی فکر می کنند، ممکن است که این جنگ سرد به سرعت به جنگ با سلاح های گرم تبدیل شود.

به همین خاطر درک و فهم این که در عربستان چه می گذرد، از هر زمان دیگری مهم تر است. اما این کار با توجه به این که زیرساخت های حکومت در این کشور نفوذ ناپذیر است، آسان نیست.

اشتاینبرگ، کارشناس خاورمیانه که در بنیاد علم و سیاست به کار مشغول است، از دهه ها پیش بدین سو در مورد عربستان تحقیق می کند.

او برای درک ساختارهای سیاست در عربستان سعودی نگاهی به تاریخ  ۲۵۰ ساله این کشور دارد و سه عامل مهم را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد: علما، نفت و خانواده حاکم بر کشور.

علمایی که نفوذشان کم شده

می توان گفت، عربستان سعودی (شاید به استثنای ایران) تنها کشور جهان است که علما تاثیر بسیار قوی بر ساختارهای آن داشته اند. اما علمای وهابی همیشه با خاندان حاکم بر کشور توافق نظر نداشته اند. 

وهابی های بسیار افراطی تا به امروز ایدیولوژی به شدت بنیادگرایانه ای را تعقیب می کنند و به طور مثال خواهان تخریب هرنوع آرامگاه و زیارتگاه هستند. از آن جمله می توان از مکه، محل دفن حضرت محمد در مدینه و یا تاج محل در هندوستان نام برد.

دوره ای که علما در آن بیشترین موفقیت و نفوذ را داشتند در سال ۱۹۳۰ به پایان رسید. در حال حاضر حکمرانان سعودی در حال تضعیف موقعیت آن ها هستند و به گفته اشتاینبرگ علمای مذهبی در زمینه تصمیم گیری ها نقش اول را بازی نمی کنند. 

افزون براین نفوذ وهابیان عربستان سعودی بر اسلام به طور کلی رو به افزایش است. عربستان سعودی از ساخت مسجدها حمایت مالی می کند، علمای بسیاری را از سراسر جهان در این کشور آموزش می دهد، آن ها را به دور دنیا می فرستد و دوباره بازمی گرداند.

کارگران خارجی که از کشورهای عربی به عربستان سعودی می آیند، تحت تاثیر ایدیولوژی وهابی قرار می گیرند و آن را به کشورهای شان انتقال می دهند. علمای سعودی به عنوان حامیان اسلام در غرب هم فعال هستند. فعالیت آن ها برخی اوقات قانونی و در برخی دیگر از موارد احتمالا غیرقانونی است.

تبلیغات سلفی ها

سازمان تروریستی موسوم به «دولت اسلامی» یا داعش هم در عمل بسیاری از عناصر ایدیولوژی وهابی را پذیرفته است: به طور مثال تخریب مقبره ها و تنفر بسیار شدید از شیعیان. اشتاینبرگ گفت: «بسیاری از رهبران داعش و بسیاری از واعظان اش که در اروپا برای داعش تبلیغ کرده اند، در دانشگاه اسلامی مدینه تحصیل کرده اند که مرکز تبلیغات وهابی ها است».

از نظر اشتاینبرگ بزرگترین مشکل این است که به دلیل تبلیغات وهابیان،  شمار مسلمانانی که  وهابیت و سلفی گری را اسلام واقعی می دانند، رو به افزایش است. او می گوید: «امروز بسیاری از مسلمانان ترک تبار در آلمان  فکر می کنند که اسلام یعنی پنج بار در روز به مسجد رفتن. بسیاری از اصول تعالیم وهابیت که مبدا آن عربستان سعودی است، حالا به عنوان بخشی از اسلام واقعی شناخته می شوند».

به گفته این کارشناس خاورمیانه چنین دیدگاهی از اسلام به سختی می تواند با اقلیت ها و یا بخش اکثریت جامعه که نظریات دیگری دارند، کنار بیاید. 

هنوز همه چیز بر محور نفت می چرخد

عربستان سعودی در سال ۱۹۳۸ به استخراج نفت آغاز کرد. امروز این کشور بزرگترین صادرکننده نفت در سراسر جهان است و بر بازار نفت قدرت تعیین کننده ای دارد. 

موج بزرگ مدرنیزه کردن کشور در سال ۱۹۷۳ و با افزایش شدید قیمت نفت آغاز شد. پروسه نوسازی کشور سریع و سطحی بود و مشکلاتی را به همراه داشت: در سال ۱۹۷۹ وهابی های افراطی شورش کردند و خواهان بازگشت به جامعه قدیمی شدند، کلبه های کاهگلی به جای آسمان خراش ها. 

به گفته این دانشمند، در نتیجه رونق فروش نفت و درآمد ناشی از آن، مراکز قدرت در جهان عرب جابه جا شد: «پس از سال  ۱۹۷۳ قاهره دیگر از نظر جئوپولیتیک مهم نبود و (به تدریج) جایش را به دوبی، ریاض و ابوظبی داد».

در سال های ۹۰ عربستان سعودی به خاطر قیمت اندک نفت تقریبا از هم فروپاشید. اشتاینبرگ در ادامه گفت، اهمیت تجارت نفت و تاثیرات سیاسی آن را نمی توان دست کم گرفت و این که سعودی ها دیگر دیگر نمی توانستند بودجه شان را  تمویل کنند و کارهای خیریه شان را متوقف کردند، یکی از دلایل ایجاد القاعده است.

وابستگی به ماده خام نفت تا به حال ادامه دارد. عربستان سعودی ۹۰ درصد از درآمدش را از ارامکو دریافت می کند که بزرگترین شرکت استخراج نفت در سراسر جهان است. محمد بن سلمان، ولیعد عربستان سعودی و از چند سال پیش بدین سو قوی ترین شخصیت سیاسی این کشور، متوجه لزوم اصلاحات در درازمدت گردیده است.

خاندان سلطنتی

گیدو شتاینبرگ، در مورد قدرت محمد بن سلمان و ساختار حکومت این کشور می گوید: «سیستم حکومتی این کشور که براساس اقتدارگرایی استوار بود، تغییر کرده است. بین سال های ۱۹۷۰ و ۲۰۱۵ یک گروه کوچک بر کشور حکومت می کرد. امروز فقط دو تن هستند که تصمیم گیری می کنند». یعنی شاه سلمان (سلمان ابن عبدالعزیز السعود) متولد سال ۱۹۳۶ که وضعیت صحی خوبی ندارد و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی. اشتاینبرگ گفت: «پس از قتل خاشقجی، این امید وجود داشت که موقعیت محمد بن سلمان ضعیف شود، اما این انتظار برآورده نشده است». 

به نظر اشتاینبرگ انجام اصلاحات و حکومت اقتدارگرایانه برای بن سلمان متناقض نیست. او افزود: «تا چند سال پیش مردم این امکان را در عربستان سعودی داشتند که از سیاست های حکومت بدون هراس از عواقب آن انتقاد کنند. اما انتقاد در زمینه مذهب و از خانواده سلطنتی ممنوع بود... اما حالا مردم می دانند که به خاطر انتقادی هرچند بسیار اندک هم ممکن است به زندان بیافتند».

آیا محمد بن سلمان، می تواند به عنوان اصلاح طلب به کارش ادامه دهد؟

آیا جایگاه بن سلمان در میان نسل جوانتر مردم عربستان سعودی پس از قتل خاشقجی که احتمالا به دستور او انجام شده، تغییری کرده است؟

گیدو اشتاینبرگ می گوید که با وجود قتل خاشقجی، در بیشتر اوقات مردم در گفتگو با او از بن سلمان به نیکی یاد کرده اند: «این که کسی (در صحنه سیاست) ظاهر می شود و می گوید، ما می خواهیم گذشته را پشت سر بگذاریم. ما اجازه می دهیم که زنان رانندگی کنند و محدودیت های حقوقی در مورد زنان را حذف می کنیم، حمایت از او را تضمین می کند». به گفته این کارشناس خاورمیانه، بن سلمان یک سیستم بسیار کهنه و انعطاف ناپذیر را در هم شکسته است: «من فکر می کنم که او واقعا شانس این را دارد که به یک اصلاح گرای بزرگ تبدیل شود، در صورتی که از نظر اقتصادی هم موفق باشد».

نگرانی سران عرب از موقعیت ایران در منطقه

اشتاینبرگ راجع به این که چه کشوری تاسیسات نفتی عربستان سعودی را تخریب کرده است، چیزی نمی گوید. او ترجیح می دهد که راجع به دیدگاه بسیاری از سعودی های جهان وطن، در مورد این وضعیت توضیح بدهد.

آن ها می گویند که ایران در این میان بر چهار پایتخت حکومت می کند: بغداد، جایی که نفوذ ایران بسیار زیاد است، دمشق، در سوریه، جایی که اسد بدون ملیشه های ایران نمی توانست بر سر قدرت بماند، بیروت که حزب الله نیز در کنترول آن سهم دارد و صنعا در یمن.

این که نفوذ ایران به خصوص با حملات امریکایی ها در عراق، نابودی صدام حسین و بی ثباتی تمام منطقه به شدت افزایش یافته است، یک تناقض است: «از سوی دیگر ما شاهد ائتلاف های جدیدی هستیم که فکرش راهم نمی کردیم. سیاست عربستان سعودی و اسرائیل در قبال ایران تقریبا یکسان است».

گیدو اشتاینبرگ عضو گروه تحقیقاتی خاور میانه و خاور نزدیک و افریقا در بنیاد علوم و سیاست است. او از سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۵ به عنوان کارشناس  تروریسم بین المللی در دفتر صدراعظم آلمان به کار مشغول بود. اشتاینبرگ در چارچوب جشنواره بین المللی ادبیات راجع به عربستان سعودی که در برلین برگزار شد، سخنرانی کرد.

سابینه پشل/م. ا.