Nauka w służbie Hitlera

Wystawa przygotowana przez niezależną grupę naukowców a zainicjowana przez Niemiecką Wspólnotę Badawczą (DFG), zajmuje się Generalnym Planem Wschodnim a przede wszystkim rolą nauki w powstawaniu i realizacji nazistowskiej ideologii. Od 2006 r. wędrowała po całych Niemczech. Wszędzie cieszyła się ogromnym zainteresowaniem. Z inicjatywy Polskiej Akademii Nauk i Instytutu Pamięci Narodowej w kwietniu br. zaprezentowana zostanie w Polsce, w Centrum  Edukacyjnym IPN w Warszawie. Poprzedzi ją międzynarodowa konferencja naukowa „Inżynieria społeczna w Europie Środkowej w XX wieku”.

W służbie totalitaryzmu

„Wystawa ta szczególnie leży mi na sercu”, powiedział na spotkaniu z dziennikarzami w Berlinie prezes Niemieckiej Wspólnoty Badawczej (DFG), Matthias Kleiner. DFG, centralna organizacja wspierająca rozwój nauki w Niemczech, podjęła się trudnego, przez dziesięciolecia przemilczanego rozrachunku z własną przeszłością. Na przykładzie zbrodniczego Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost) pokazuje daleko idące uwikłanie naukowców w nazistowską dyktaturę. Wbrew utrzymywanej długo tezie o nadużywaniu nauki do celów nazizmu, naukowcy byli także sprawcami, z własnej woli. „Jesteśmy jako naukowcy częścią społeczeństwa i zawsze musimy o tym pamiętać”, powiedział prof. Kleiner w rozmowie z DW.

DFG, założona w 1920 r. jako „Wspólnota na rzecz ratowania nauki niemieckiej”, stosunkowo wcześnie podporządkowała się nowemu reżimowi. „W Trzeciej Rzeszy przyznawała środki finansowe z takim samym entuzjazmem dla reżimu, z jakim na rzecz narodowosocjalistycznego państwa angażowała się znaczna większość niemieckich naukowców”, czytamy w katalogu towarzyszącym wystawie. Na sfinansowanie badań w ramach Generalplan Ost, DFG przeznaczyła znaczną część swego budżetu. „Trzeba wyraźnie powiedzieć, że był to jeden z jej największych projektów”, mówi Matthias Kleiner. Dla zobrazowania, jak ogromne były to środki podaje, że dzisiaj roczny budżet DFG wynosi około 2,5 mld euro.

Dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych, po paru nieudanych próbach krytycznego rozliczenia się z przeszłością, DFG zainicjowała szeroko zakrojony projekt badawczy dotyczący historii Wspólnoty Badawczej od lat 20. do 70. ubiegłego wieku. Jednym z efektów projektu jest wystawa „Nauka, Planowanie, Wypędzenie. Generalny Plan Wschodni narodowych socjalistów”. Od 2006 r. została pokazana w 26 miejscach w Niemczech. Tak obszerna prezentacja nie była planowana. „Wystawa nabrała własnej dynamiki”, mówi Guido Lammers, jeden z jej twórców.

Przez lata prezentowania wystawy w Niemczech niemieckie media z respektem podkreślały odwagę jej twórców w rozliczaniu się z przeszłością i odwagę pokazywania wystawy w czasie: „kiedy w centrum zainteresowania coraz bardziej znajdują się wystawy na temat niemieckich ofiar wypędzeń DFG ma odwagę pokazywać, jaka maszyneria wypędzeń groziła mieszkańcom Europy Wschodniej”, napisał w 2006 r. „Welt am Sonntag”.

Polska była laboratorium

Generalny Plan Wschodni (Generalplan Ost) przewidywał zdobycie nowej przestrzeni życiowej dla III Rzeszy. Między latami 1940 a 1943 Heinrich Himmler zlecił opracowanie pięciu wariantów etnicznego przekształcenia Europy Wschodniej. Przyjęty został wariant opracowany przez Konrada Meyera, profesora agronomii na Uniwersytecie w Berlinie, dzisiejszym Uniwersytecie Humboldtów. W ciągu 25 lat blisko pięć milionów Niemców miało zostać osiedlonych na wcielonych do Rzeszy ziemiach Polski i zachodnich obszarach ZSRR. Słowiańskich mieszkańców czekało przesiedlenie za Ural, zniewolenie jako siła robocza, albo zagłada. Żydów plany te nie obejmowały. Byli z góry skazani na zagładę.

W czerwcu 1942 r. plan opracowany przez Konrada Meyera został przyjęty, w listopadzie tego samego roku zaczęła się jego realizacja na Zamojszczyźnie. Akcja wysiedleńcza objęła 110 tys. Polaków, w tym 30 tys. dzieci, znanych później jako Dzieci Zamojszczyzny. Na opór polskiego podziemia SS odpowiedziało wymordowaniem całych wsi. Wcześniej, tuż po agresji hitlerowskich Niemiec na Polskę, rozpoczęły się wysiedlenia Polaków z Kraju Warty. „Polska była laboratorium, gdzie testowano zbrodnicze techniki”, powiedziała jedna z autorek wystawy Isabela Heinemann z Uniwerstytetu w Muenster. Wyraziła nadzieję, że pokazanie wystawy w Polsce będzie ważne dla rodzin, które ucierpiały w wyniku „rasowych” przesiedleń.

Jesienią br. przypada rocznica wysiedleń na Zamojszczyźnie. „Dlatego ważne, że wystawa będzie pokazywana też w Lublinie, jako część wspólnej, opartej na wspólnych wartościach, polsko-niemieckiej refleksji nad niemiecką polityką wobec ludności polskiej w latach II wojny światowej”, podkreśla Piotr Madajczyk z Instytutu Studiów Politycznych PAN.

Prosimy o wybaczenie

Główny architekt planów przesiedleńczych, Konrad Meyer, sądzony na jednym z procesów zbrodniarzy wojennych w Norymberdze, został uwolniony z zarzutu odpowiedzialności za przesiedlenia i skazany tylko za przynależność do SS. Na poczet kary pozbawienia wolności został mu jednak zaliczony okres internowania, opuścił sąd jako wolny człowiek. Podobnie jak wielu nazistowskich naukowców, bez przeszkód kontynuował karierę naukową w RFN.

W maju 2002 r., w 60 rocznicę przekazania Himmlerowi przez Meyera Generalnego Planu Wschodniego, rada wydziału rolnictwa i ogrodnictwa Uniwersytetu Humboldtów (w czasach III Rzeszy Instytut rolnictwa i polityki rolnej, w którym pracował Meyer) wydała oświadczenie, w którym skierowała „Publiczną prośbę o wybaczenie do wszystkich zmarłych i żyjących jeszcze ofiar, którym zbrodniczy Generalny Plan Wschodni i jego skutki wyrządziły niepowetowaną krzywdę. Prosimy o przyjęcie naszych przeprosin. Tym, którzy przeżyli, obiecujemy, że wykorzystamy wszystkie możliwości, jakie gwarantuje nam nasze demokratyczne państwo, by na zawsze uniemożliwić nadużywanie wrogich ludziom zdobyczy badań naukowych w dziedzinie rolnictwa.”

Patronat nad wystawą przejęli przewodniczący Bundestagu Norbert Lammert i marszałek Sejmu Ewa Kopacz. Po Warszawie wystawa będzie pokazywana m.in. w Gdańsku, Lublinie, Poznaniu i Wrocławiu.

Elżbieta Stasik

red. odp.: Iwona D. Metzner