"پریدن از ارتفاع کم" در خلاء • نقدی بر فیلم حامد رجبی

فیلم "پریدن از ارتفاع کم" یکی از سه فیلم ایرانی در برلیناله ۲۱۰۵ است. این فیلم به کارگردانی حامد رجبی و با بازیگری نگار جواهریان و رامبد جوان ساخته شده است. مجید برزگر نیز تهیه‌کننده این فیلم است. این فیلم به عنوان محصول مشترک ایران و فرانسه در جشنواره فیلم برلین عرضه شده است.

"پریدن از ارتفاع کم" نخستین فیلم بلند حامد رجبی به شمار می‌آید. این فیلم در بخش پانورامای برلیناله برای اولین بار در روز جمعه (۶ فوریه) با حضور کارگردان و تهیه‌کننده به نمایش گذاشته شد.

فیلم "پریدن از ارتفاع کم" درباره زن جوانی به نام نهال (با بازیگری نگار جواهریان) است که در مطب دکتر درمی‌یابد که جنین چهارماهه در شکمش مرده است. نهال مایل نیست که این خبر را به بابک، همسرش (با بازیگری رامبد جوان) و دیگر اعضای خانواده و دوستان اطلاع دهد.

نهال پس از این خبر "تکان‌دهنده" با توجه به پیشینه بیماری افسردگی بار دیگر در لاک خود فرو می‌رود و رفتار و کرداری از او سر می‌زند که سبب شگفتی اطرافیان وی می‌شود.

برای نمونه بابک که از مرگ جنین خبر ندارد و فکر می‌کند که نهال دوباره دچار افسردگی شده است، از او می‌خواهد که برای خودش خرید کند. نهال نیز در یک نوبت دست به خرید لباسی به قیمت ۷ / ۴ میلیون تومان می‌زند؛ مبلغی که در اصل بیش از توان مالی این خانواده متوسط است.

حرکت در فضایی "غیرواقعی"

برای بررسی فیلم باید جنبه‌های مختلف را از هم تمیز و به‌طور جداگانه مورد نقد قرار داد. برای نمونه بازیگری نگار جواهریان یکی از جنبه‌های قوی فیلم است. به نظر می‌رسد، آنچه که کارگردان از جواهریان انتظار داشته و برای نقش نهال ضروری بوده، به نحو بسیار مطلوبی در این فیلم ارائه شده است.

سکوت‌های طولانی نهال و چهره‌‌ای او که فاقد هر گونه حرکت است، به‌طرز قابل قبولی وضعیت یک بیمار افسرده را نشان می‌دهد.

"نهال" در این فیلم نه قهرمان است نه ضد قهرمان. گرچه برخی از پرسش‌ها و رفتارش خارج از "عرف و عادت‌های" عمومی جامعه امروز ایران است و بسیاری از "میان‌مایگی‌های" روزمره را به چالش می‌کشد، اما با توجه به فضای داستان نمی‌توان او را "قهرمانی شورشی" دانست که خواهان تغییر اجتماعی است. به احتمال زیاد فیلم نیز چنین نیتی ندارد.

نباید فراموش کرد که با توجه به منطق فیلم، او زنی مبتلا به بیماری افسردگی است که در وجودش "نور و تاریکی" توامان و در کنار هم زندگی می‌کنند. اگرچه نهال در برخی موارد به نحوه زندگی مردم و اطرافیانش معترض است، اما راهی که برای اعتراض خود برگزیده، خالی از عیب نیست.

مرگ جنین و بیماری افسردگی دو مؤلفه‌ای هستند که مختصات روحی و روانی نهال را به شدت متاثر کرده و تنها با توجه به این مؤلفه‌ها می‌توان درباره رفتار و کردار نهال قضاوت کرد. اما این ماهی افسرده در تنگ آبی زندگی می‌کند که "جامعه امروز ایران " با تمام پیچیدگی‌های خاص خود است.

گرچه فضای داستان جامعه امروز ایران (فیلم در تهران ساخته شده) را نمایش می‌دهد، اما برخی از عناصر اصلی در فضای جامعه ایران به طور تصنعی حذف یا مهار شده‌اند. برای نمونه عصبانیت یا حتی خشونت موجود در جامعه کنونی ایران "کانالیزه شده" که معلوم نیست با چه قصدی صورت گرفته است.

همه به نوعی برای رفتار نهال هم تفاهم دارند و هم ندارند، اما کسی اعتراضی شدید نمی‌کند. تنها در صحنه‌ای از فیلم بابک که از وضعیت موجود به ستوه آمده، با لگد به ماشین خودش حمله می‌کند.

مخاطبان در مقابل پرسش‌های آزاردهنده‌ی نهال اغلب سکوت می‌کنند. برای نمونه می‌توان به دیالوگ نهال و دکتر روانکاو نگاه کرد یا به گفت‌وگوی نهال با صاحب‌خانه‌ای نظر انداخت که در مقابل این پرسش که "آیا خود را خوشبخت می‌داند"، تنها سکوت اختیار می‌کند.

حتی در مهمانی که ظاهراً نهال برای خرید خانه‌ی جدید ترتیب داده و این شک برای مهمانان به‌وجود می‌آید که نهال قصد مسموم کردن آنها را دارد نیز به طرز باورنکردنی با "اعتراض ملایم و خویشتندارانه"‌ی مهمانان مواجه می‌شویم. تعرضی فیزیکی یا حتی دشنامی در این صحنه رد و بدل نمی‌شود.

در جامعه‌ای که کمترین خروج از عادت و هنجارهای آن "مجازات‌ها و تنبیه‌های" خاص خود را در پی دارد، فضایی در فیلم به نمایش گذاشته می‌شود که مملو از تفاهم و بردباری برای نهال است؛ چه آنان که می‌دانند، نهال بیمار است و چه آنان که از وضعیت روحی وی خبر ندارند.

عدم حضور در جشنواره فجر

فیلم رجبی از جمله ۱۸ فیلم نخستینی است که از سوی مسئولان برلیناله برای نمایش در بخش پانوراما برگزیده شده است. در این مجموعه به بهترین فیلم نخستین جایزه‌ای نقدی بالغ بر ۵۰ هزار یورو اعطا می‌شود که معمولاّ این جایزه میان کارگردان و تهیه‌کننده تقسیم می‌شود. هیئت داوران سه نفره‌ای نیز وظیفه بررسی و گزینش فیلم برتر را بر عهده دارد.

مجید برزگر، تهیه‌کننده فیلم نیز در مورد تمایل حضور این فیلم در جشنواره فجر امسال گفت: «با نزدیک شدن به جشنواره فیلم فجر بسیار علاقه داشتیم این فیلم در این جشنواره حضور داشته باشد، اما از آنجا که امسال قوانین خیلی سخت‌تر شده است‌، "پریدن از ارتفاع کم" به دلیل داشتن پروانه ویدئویی مورد قبول واقع نشد.»

وی افزود: « پس از اینکه امکان حضور این فیلم در جشنواره فجر فراهم نشد، آن را به جشنواره برلین فرستادیم که مورد توجه قرار گرفت و در بخش "پانورما" که یکی از بخش‌های اصلی جشنواره است، پذیرفته شد.»