بگذار با هنر دریچه‌ای را بگشاییم – گفتگو با زهرا حسن‌آبادی

زهرا حسن‌آبادی فعالیت هنری خویش در آلمان را با سری آبرنگ های موسوم به "دگرگونی" آغاز کرد. در این آثار تنهایی انسان و انزوای فرهنگی او جایگاهی ویژه دارند و به فضای خالی میان انسان‌ها اشاره می‌شود. دکل‌های چراغ برق در آبرنگ‌های حسن‌آبادی انگار "دکل - انسان‌هایی" هستند که گرچه در ارتیاطی مکانیکی با یکدیگر قرار دارند، ولی همواره جدا از هم بوده و با یکدیگر فاصله دارند.

پنجره در این آثار دلتنگی هنرمند را بازگو می‌کند و از اشتیاق او به همفکری و گفت‌وگو سخن می‌گوید.

سر انسان همواره در آثار حسن‌آبادی نقشی محوری داشته‌است. وی در آخرین کارهای خود "دیالوگ" دو سر را در کنار یکدیگر قرار داده و تلفیق می‌کند. سری "دیالوگ" بازتاب دیدگاه نویی در آثار زهرا حسن‌ابادی است. دویچه وله به مناسبت نمایشگاه "بیگانگی و بیگانه ‌شدن" با این هنرمند گفتگو کرده است.

ببینید: آثاری از زهرا حسن‌‌آبادی

دویچه‏‌وله: خانم حسن‏‌آبادی، بیگانگی و انزوا از مهم‏‌ترین موضوعاتی هستند که شما در آثارتان به آن‏ها پرداخته‏‌اید. بیگانه بودن و انزوای فرهنگی چه نقشی در آثار شما دارد؟

زهرا حسن‏‌آبادی: بیگانگی‏‌ای که من در کارهایم به آن اشاره می‏‌کنم، صرفاً یک نگاه احساساتی از زاویه‏‌ی شخصی نبوده که از کشورش دور مانده و نمی‏‌تواند ارتباط بگیرد.

برای من بیگانگی مفهوم وسیع‏‌تری دارد و آن نگاهی است به وضعیت کلی انسان معاصر. دل‏نگرانی من شاید دل‏نگرانی یکی از همین انسان‌هاست، که تجربه‌هایی را هم به همراه آورده و ارزیابی کلی از شرایط می‌کند و دل‏نگرانی‏‌هایش را در کارهایش، به صورتی که دیده می‏‌شود، نشان می‏‌دهد.

برای شما بیگانگی فرهنگی و انزوای سیاسی در جامعه‌ا‏ی مانند ایران چه مفهومی دارد؟

ما سال‌هاست که به شکل روزمره و مشخص در ایران با این موضوع درگیر هستیم: وقتی می‏‌خواهیم خودمان باشیم، عقاید شخصی‏‌مان را نشان بدهیم و حتی در مسائل بسیار بسیار پیش‏‌ پا افتاده و فردی، نه تنها به عنوان یک زن که حتی به عنوان یک مرد مشکل داریم و دچار سردرگمی و ترس می‏‌شویم و باید همیشه با یک نقاب حرکت کنیم تا کم‏تر دچار مشکل شویم.

مفهوم هویت برای یک هنرمند ایرانی‏ که خارج از ایران زندگی می‏‌کند، یا مجبور است خارج از ایران زندگی کند، چیست؟

سئوال بسیار حساسی است و بسیار هم جواب پیچیده‏ای دارد. این سئوال راجع به هویت، بعضی وقت‏‌ها حتی آزاردهنده می‏‌شود. چون مدام مانند یک خوره وقت و مغز هنرمند خارج از ایران را می‏‌خورد. با خودتان فکر می‏‌کنید که حالا من باید همان چیزی باشم که قبلاً بوده‏‌ام؟ چی درست است و چی غلط؟

به نظر من، تصمیم برای چگونه بودن و هویتی را نشان دادن، تصمیمی نیست که ما حتماً صددرصد، به‏‌طور آگاهانه بگیریم. چراکه یک فرد مجموعه‏‌ای است از داده‏‌های فرهنگی، دریافت‏‌های فکری، اندیشه و مسائلی که سال‏‌ها با آن زندگی کرده و با خودش یدک می‏‌کشد و به این طرف می‏‌آورد. نیازهای درونی یک انسان هم وجود دارند. همه‏‌ی این‏ها دست به دست هم می‏‌دهند تا هویتی را شکل بدهند و این هویت را می‏‌توانم بگویم که آدم ناخواسته در کارش وارد می‏‌کند.

برای من مهم بود که چون این‏جا زندگی می‏‌کنم، بتوانم مردم اینجا را بشناسم، بتوانم بفهمم آن‏ها چه می‏‌گویند و یا اگر چیزی را می‏‌توانم، به آن‏ها منتقل کنم. به‏‌خاطر همین، فکر می‏‌کنم زبانی را که من انتخاب می‏‌کنم، مسلماً متفاوت است از کسی که این نیاز را نداشته یا ندارد.

سر انسان، موتیوی است که در تمام کارهای شما به شکلی دیده می‏‌شود. اهمیت سر در کارهای شما چیست؟

زهرا حسن‏‌آبادی: سر انسان، همان‏طور که کاملا مشخص است، منشأ تصمیم‏‌گیری است، منشأ تفاوت است، منشأ شباهت‏‌های انسانی است. هویت ما، تمام چیزهایی را که ما در زندگی با خودمان می‏‌کشیم و باعث می‏‌شود که ما تفاوت‏‌هایی با دیگران داشته باشیم، از آن تغذیه می‏‌کند.

انسان بدون جایگاه هویت فردی‏‌اش چیست؟! ریشه‏‌های این هویت فردی از ‏جایگاه تفکر انسان شروع می‏‌شود. به همین دلیل است که وقتی من می‏‌خواهم به این موضوع بپردازم، وقتی برای من یک سئوال یا نیاز وجود دارد که راجع به آن فکر کنم و یا کار کنم، چه چیزی می‏‌تواند برای من حالتی سمبلیک‏‌تر از این داشته باشد که به سر انسان بپردازم.

سرهای آثار شما هویت مشخصی ندارند. علت آن چیست؟

زهرا حسن‏‌آبادی: هویت‏‌های ژنتیکی، هویت‏‌های فردی و ملیتی یا قومی را من به عمد از این سرها حذف کرده‏‌ام. سرها در نوع خودشان، به گونه‌ای آبستراکت (انتزاعی) هستند و به‌همین علت، به حالت ماسک‏‌گونه تمایل پیدا می‏‌کنند.

علت آن هم این بوده که من دوست داشتم به انسان در کلیت خودش اشاره کنم و یا کار کنم. اساساً موجودیت انسان را همان‏طوری که هست مطرح کنم و به همین دلیل، راهی برای من باقی نمی‏‌ماند، به جز این‏که من سرها را بسیار ساده و مینی‌مالیستی کرده و به یک اشاره‏‌ی کلی در کارهای‏م بسنده کنم.

شما در آثارتان از مواد و جنسیت‏‌های مختلف استفاده می‏‌کنید. رویه‏‌ی کار چه اهمیتی در آثار هنری‌تان دارد؟ به‏‌طور نمونه، در سرها هم ما این مواد مختلف را می‏‌بینیم.

زهرا حسن‏‌آبادی: من آگاهانه و به عمد جنسیت سرها را بسیار متفاوت انتخاب کرده‏‌ام. چون برای خود من، اصلاً این تجربه خیلی جالب و هیجان‏‌انگیز بود که ببینم وقتی یک فرم کلی مینی‏‌مالیستی شده را با روبناهای مختلف اجرا می‏‌کنم، چه نتیجه و حسی را به من می‏‌دهد.

چرا که این متفاوت بودن سر، برای من به نوعی، اشاره‌ای است به فردیت انسان‏‌ها. همان‏طور که آدم‏‌ها در تعداد بی‏‌شمار خودشان، تنوعی بی‏‌شمار دارند، من خواستم اجرای کوچکی از این تنوع را در کارم داشته باشم. ولی خُب فردیت هم نقش مؤثری در زندگی هرکدام از ما ایفا می‏‌کند.

علت دیگر این‏که من جنسیت‏‌های زیادی را در کارهایم به‏‌کار گرفته‏‌ام و یا به‏‌خصوص آن اوایل به‏‌کار می‏‌گرفتم، برخوردی بود به تأثیر زندگی مصرفی این جامعه.

موضوع آخرین کارهای شما، هم‏بستگی و گفت‏‌وگو با یکدیگر است. آیا این برخوردی است که شما به مسئله‏‌ی بیگانکی فرهنگی و انزوای هنری داشته‏‌اید؟

زهرا حسن‏‌آبادی: کارهای آخر من "گروه دیالوگ"، برخوردی است که من در مقابل فردیت کرده‌ام که در این جامعه به‌شکلی کاملا بارز خود را نشان می‏‌دهد و در عین حال واکنشی است به آن شرایطی که ما در جامعه‏‌ی خودمان داریم؛ عدم گفت‏‌وگو، فشار، شرایطی که در آن امکان گفت‏‌وگوی راحت و آرام بین انسان‏‌ها موجود نیست.

این کارها شاید نشا‌ن‏‌دهنده‏‌ی آن بخشی از آرزوهای من هستند که شاید شرایطی بوجود بیاید که انسان‏‌ها در عین‏ اینکه هویت خودشان را حفظ می‏‌کنند و اجازه دارند فردیت خود را نشان بدهند، بتوانند در کنار هم زندگی کنند و مورد قبول یکدیگر باشند. زندگی‏‌ای که لذت هم جزو آن است و هم‏‌حرفی و همدلی هم بخشی از آن است.

آیا این پاسخی است به شرایط کنونی جهان؟

زهرا حسن‏‌آبادی: من فکر می‏‌کنم که کلاً مشکل تمام جهان این است که با هم حرف نمی‏‌زنند و اگر حرف می‏‌زنند، با یک روش انسانی با هم صحبت نمی‏‌کنند. یا تحمیل می‏‌کنند یا از هم می‏‌گریزند. اما این راه‏‌حل نیست، این‏‌نوع برخورد فقط مشکلات جدید‏تری را ایجاد می‏‌کند.

مصاحبه گر: الهه وزیری

تحریریه: مهیندخت مصباح